मॅकबेथ - एक अनुभव!

त्या दिवशी ऑफिस मधून जरा लवकरच निघालो होतो. ट्रेनने वॉटर्लू ला पोहोचलो. पाताळात जाऊन ज्युबिली लाइनने लंडन ब्रिज स्टेशन गाठले. ग्लोब थिएटर शोधायला थोडा वेळच लागला. तरीही ७:१५ वाजता नाटकाचे तिकीट दाखवून मी आत प्रवेशता झालो होतो. आता स्थानापन्न असे म्हणत नाही कारण माझे तिकीट खुर्चीचे नसून यार्डाचे होते. यार्ड म्हणजे स्टेज समोरील मोकळी जागा. येथे लोक उभे राहून नाटके बघतात. बाजूला सर्कस सारख्या galleries आहेत. त्या मध्ये बाके ठेवलेली आहेत. प्रत्येक बाराकावरील व्ह्यूप्रमाणे तिकीट ठरलेले आहे! यार्डाचे तिकीट ५ पौंड तर तेथील २० ते २५ पर्यंत! बाहेर gallery मधील लोकांसाठी blankets आणि उशा (बसायला) भाड्याने मिळतात.

हे ग्लोब थिएटर शेक्सपिअरने १५९९ मध्ये बांधले, त्यानंतर १६१३ मधील आगी नंतर त्याचे १६१४ मध्ये पुनर्निर्माण केले. पण हेही थिएटर १६४४ मध्ये पडून टाकले. आत्ताचे थिएटर हे त्याचे मूळ स्वरूप कायम ठेऊन नवीन बांधण्यात आले आहे. पण अर्थात शेक्सपिअरच्या काळात नाटक बघण्याचा फील मात्र ते देते नक्कीच. यार्डमध्ये उत्साही नाटक वेड्यांची गर्दी झालेली होती. सर्वजण स्टेजजवळील मोक्याची जागा पकडण्याच्या मागे होते. बरेच लोक ग्रुपने आलेले होते. नाट्यशास्त्राचा अभ्यास करणारे विद्यार्थीही बरेच दिसले. काही ज्येष्ठ, वृद्ध लोक - कदाचित येथील लाइफ़ मेम्बर्सहि असतील असे सर्व खुर्च्यांवर बसले होते. येथेही तीन घंटा झाल्या. मात्र कोणतीही अनाउन्स्मेन्ट वगैरे झाली नाही. आणि अचानक नाटक सुरु झाले.

आता थोडे मॅकबेथविषयी. सवाई गंधर्व फेस्टिवलला रागांपेक्षा रागीणींना न्याहाळायला आलेल्या आणि थालीपीठ, बटाटे वडा खाऊन फॅशन म्हणून रात्र जागवणाऱ्या मंडळीपैकी मी एक. आपला कोणत्याही विषयाचा अभ्यास नसला तरी "याविषयी जरा तुमच्याशी चर्चा करायची आहे" - या वर्गातला मी!  मॅकबेथला जाणे म्हणजे बालवाडीतील मुलाने कॉलेजमध्ये जाऊन बसण्यासारखे. पण म्हंटले जाऊन बघू, तिकिट ज्ञान पाहून देत नाहीत ना… जमेल तेवढे ग्रहण करू.

तर मॅकबेथची गोष्ट - ज्यांनी शेक्सपिअर कोळून प्यायलेला आहे त्यांना मी काय सांगणार. पण माझ्यासारख्या अर्धज्ञानी पामरांसाठी थोडक्यात : मॅकबेथ हा एक स्कॉटिश सरदार असतो. तो काही युद्धे जिंकून स्कॉटलंडचा राजा डंकन याला खुश करतो. त्यामुळे राजा त्याला अजून जहागिऱ्या आणि सरदारक्या देतो. ज्या दिवशी तो एका दगाबाज सरदाराला हरवून राजाला भेटायला येतो, तेव्हा वाटेत जंगलात त्याला तीन चेटक्या भेटतात. त्याच्याबरोबर दुसरा साथीदार जनरल बँको हाही असतो. त्या चेटक्या एक भविष्य सांगतात -मॅकबेथ हा कॉडोर प्रांताचा सरदार होईल, तसेच स्कॉटलंडचा राजा होईल. हे ऐकून मॅकबेथ विश्वास ठेवत नाही . बँको स्वतःचेही भविष्य विचारतो. चेटकीणी त्याला सांगतात तू नाही तरी तुझे वंशज स्कॉटलंडवर राज्य करतील. ते दोघेही परत येत असताना एक दूत येउन सांगतो कि राजाने त्याला कॉडोर प्रांताची सरदारकी दिली आहे. चेटक्यांचे एक भविष्य खरे ठरते. ते खुशीने राजाकडे जातात. राजा त्याला मिठी मारतो आणि त्याच्या वाड्यावर एक रात्र काढायला येण्याचा प्रस्ताव ठेवतो. इकडे राजा आपल्या वाड्यावर येणार म्हणून सगळे आनंदून जातात. लेडी मॅकबेथला जेव्हा हि भविष्यवाणी कळते तेव्हा ती वेगळेच कुभांड रचू लागते. आता तुला राजा होण्यापासून कोणी अडवू शकत नाही असे म्हणून ती मॅकबेथला राजाचा खून करण्यास तयार करते. राजा रात्री झोपलेला असताना त्याच्या सेवकांना दारू पाजून - मॅकबेथ राजाला मारून टाकतो. आपल्या राजाला झोपेत मारून भ्याड कृत्य केल्याचा पश्चात्ताप त्याला होऊ लागतो. पण लेडी मॅकबेथ त्याला धीर देते आणि मन घट्ट करण्यास सांगते. सकाळी एक सरदार मॅकडफ राजाला भेटण्याकरता येतो. मॅकबेथ त्याला काहीच घडले नाहीये अशा अविर्भावात राजाच्या दालनात घेऊन जातो.

मॅकडफ पुढे जातो आणि राजाचा खून झाल्याचे पाहताच आरडा ओरडा करू लागतो. इकडे मॅकबेथ पळत पळत तिथे जातो आणि राजाचे अंगरक्षक तिथे पडलेले पाहून - यांनीच दारू पिउन नशेच्या भरात राजाला मारले असा देखावा करून त्यांना मारून टाकतो. यामुळे कोणताही पुरावा मागे रहात नाही. राजाच्या मृत्यूची बातमी ऐकून त्याचे मुलगे माल्कम आणि डोनाल्बेन हे तिथून पळून इंग्लंडमध्ये जातात. राजाला कोणी व का मारले हे कोणालाच समाजात नाही. बँकोला हि बातमी समजते. चेटकिणीच्या भविष्यामुळे त्याला खरे / खोटे काय याचा अंदाज लावता येत नाही. नंतर राजपुत्र पळून गेल्याने सर्वजण मॅकबेथलाच राजा होण्याची गळ घालतात आणि मग त्याचा राज्याभिषेक होतो. यानंतर लेडी मॅकबेथ त्याला अजूनच भडकाविते आणि मग तो वाटेत येईल त्याचा नाश करीत सुटतो. बँकोला तो राजवाड्यावर बोलवितो. तो आणि त्याचा मुलगा घोडेस्वारीसाठी गेले असताना सैनिक पाठवून बँकोला मारून टाकतो, पण त्याचा मुलगा फ़्लिअन्स पळून जातो. इकडे राजा सर्व सरदारांना पार्टीला बोलवितो. या पार्टीत बँकोचे भूत येते आणि ते एका खुर्चीत बसते. ते फक्त मॅकबेथलाच दिसत असते. तो चीड-चीड करतो, घाबरतो. राणी त्याला सांभाळायचा प्रयत्न करते. सगळे सरदार घाबरून जायला बघतात. राणी त्यांना थांबवते. पण पुन्हा थोड्या वेळाने त्याला भूत दिसते आणि तो पुन्हा पिसाळतो! यावेळी मात्र त्याचा तमाशा बघून राणी सर्वांना जायला सांगते. अशा रीतीने मॅकबेथ आणि राणी दोघेही पश्चात्तापाच्या आगीत होरपळू लागतात. विषण्ण होऊन मॅकबेथ पुन्हा जंगलात जातो आणि चेटकीणिना भविष्य विचारतो. त्या त्याला एका शत्रूचा मुकुट दाखवतात, त्यावरून मॅकडफ कडे त्यांचा इशारा असतो. त्या पुढे असेही म्हणतात किं स्त्रीपासून जन्माला आलेल्या कोणापासूनही तुझा मृत्यू नाही. तसेच बर्न्हाम येथील जंगल जेव्हा स्कॉटलंड मध्ये येईल तेव्हा तुझ्या राज्याला धोका आहे. या दोन्ही गोष्टी अशक्य असल्याने तो निर्धास्त होतो.

इकडे परत आल्यावर त्याला कळते कि मॅकडफ पळून इंग्लंड मध्ये गेला आहे. हे ऐकून मॅकबेथ त्याच्या किल्ल्यावर हल्ला करून त्याच्या बायका मुलांना, नोकरांना मारून टाकतो. किल्ला ताब्यात घेतो. एक सरदार इकडे येउन इंग्लंड मध्ये मॅकडफला हे सांगतो. तो कोसळतो. मॅकडफ आता डंकन चा राजपुत्र माल्कमला जाउन मिळालेला असतो. माल्कम त्याला बदल घेण्यासाठी भडकावतो. त्याला १०,००० इंग्लिश सैन्य येउन मिळालेले असते. हे घेऊन सर्वजण स्कॉटलंडवर स्वारी करायला निघतात. वाटेत ते बर्न्हम वूड (जंगल) मध्ये थांबतात. माल्कम सुचवतो कि, कुणाला कळू नये म्हणून तिथल्या झाडाच्या फांद्या अंगावर घेऊन सैनिकांनी पुढे जावे. ते तसे करतात, इकडे मॅकबेथला कळते कि बर्न्हाम वूड मधून सैन्य असे येते आहे. एक भविष्यवाणी खरी ठरते. पण दुसरी अशक्य असते म्हणून तो काळजी करीत नाही. इकडे लेडी मॅकबेथला वेड लागलेले असते. पूर्ण पश्चात्तापाने ती आत्महत्या करते. मॅकबेथ कोसळतो. इंग्लिश सैन्य चाल करून येते, मॅकबेथ प्रतिकार करतो. शेवटी तो मॅकडफला समोर येतो. त्याला भविष्य वाणी सांगतो कि स्त्री-पासून जन्माला आलेला कोणीच त्याला मारू शकत नाही. मॅकडफ त्याला सांगतो कि तो प्रि-माच्युअर बेबी आहे - म्हणजे त्याचा जन्म आईचे पोट फाडून सिझेरिअन पद्द्थतीने झालेला आहे. त्यामुळे तो लौकिकार्थाने स्त्री-पासून झालेला नाही. हे ऐकून मॅकबेथ शास्त्र टाकून देतो. या शक्यतेचा कोणी विचारच केलेला नसतो. मॅकडफ त्याला मारून टाकतो आणि माल्कमला राज्याभिषेक करतो. अशा रीतीने मॅकबेथच्या खुनशी राजवटीचा दुर्दैवी अंत होतो.

आता थोडे नाटकाविषयी. बोजड शेक्सपिअरकालीन इंग्रजी भाषेमुळे आपल्याला नाटक कळणार नाही हि खूणगाठ बांधूनच मी तिथे यार्डात उभा होतो. बरीचशी तरुण मंडळी आजूबाजूला उभी होती. नाट्य शास्त्राचा अभ्यास करणारी काही असावीत. एक-दोन जण तर स्टेजवरती वही ठेऊन नोट्स काढीत होते. एकदा मला वाटले तो स्टेजच्या कडेला आलेला मॅकबेथ तलवारीने नव्हे पण याच्या वहीवर पाय पडून नक्की आडवा होईल. काही अगदीच शाळकरी मुले आलेली होती. या नाटकात (गंभीर असले तरी) काही विनोदाच्या जागा आहेत तेथे मंडळी योग्य ठिकाणी हसत होती. हि शाळकरी मुले मात्र ख्या-ख्या करून कुठेही हसत होती. यावरून यांचे आणि आपले इंग्रजी एकाच लेव्हलचे आहे हे माझ्या लक्षात आले. अर्थात मी कुठेच हसत नव्हतो, कारण खरे विनोद कळणे  पण दुरापास्तच होते. पण तरीही काही काही कळलेच. मी सर्व गोष्ट आणि काही संवाद आपल्या विकीपेडिया वरून वाचून गेलो होतो! त्यामुळे हे संवाद ऐकू आले कि मला लिंक लावता येत असे.

नाटकाला नेपथ्य अजिबात नव्हते. एक-दोन पडदे होते. मध्येच एकदा एक टेबल आणि काही खुर्च्या आणून ठेवल्या जातात तेवढेच नेपथ्य. स्टेजच्या मागे वरती सर्कस मध्ये असते तशी बँड पथकाला जागा होती! फरक एवढाच कि येथे स्कॉटिश वाद्ये (bagpiper/ड्रम) होती. पूर्ण थिएटरच्या रचनेचा सुरेख वापर करून घेतला होता. म्हणजे मुळात यार्डातील लोक स्टेजच्या एवढे जवळ उभे असतात कि ते नाटकाचाच भाग होऊन जातात. इथे विंग वगैरे प्रकार नव्हता. म्हणजे तो सर्कस सारखाच - प्राणी मागून येतात तसा मागेच असलेला पडदा - झाली विंग. त्यामुळे बऱ्याच पात्रांच्या एन्ट्रीज या प्रेक्षकांमधून होतात. स्टेजच्या जिन्याजवळ यासाठी जागा सोडावी लागत होती. एक-दोनदा तर एक जाड्या काळा नट मला धक्काच मारून गेला.  काही वेळेला हेच नट वरती बसलेल्या प्रेक्षकात जाऊन तिथूनही संवाद म्हणत होते. मॅकबेथचा राज्याभिषेक होताना तर यांनी तिथून कागदी फुलांच्या पाकळ्या टाकल्या. त्यामुळे यार्डातल्या सर्व प्रेक्षकांवर अभिषेक जाहला! या सर्व ट्रिक्स मुळे आपण नाटकातलेच एक पात्र / प्रजा होऊन गेलो आहोत असा भास निर्माण होत होता.

नाटक सुरु होताना सर्वजण स्टेज वर येउन ड्रम / bagpiper इत्यादी स्कॉटिश वाद्ये वाजवितात अगदी आपल्या नांदी सारखी. त्यानंतर तीन चेटक्यांच्या प्रवेशाने नाटक सुरु होते. मग मॅकबेथचा युद्ध जिंकल्याचा / राजाचा प्रसंग. भविष्यवाणी इत्यादी… सर्व प्रसंगांची मांडणी अगदी ओरिजिनल नाटकाप्रमाणेच होती. मला वाटते मूळ नाटकाचा गाभा, प्रसंग, संवाद, पात्रे आणि वस्त्रे कायम ठेऊन हा प्रयोग केला आहे. मॅकबेथ सर्व भाषांमध्ये गेल्या नंतर त्याची वेगवेगळी स्थानिक रूपे झाली म्हणून ते ओरिजिनल स्वरुपात पाहणे बहुतेक दुर्मिळ असावे!!!

आता थोडे अभिनयाविषयी. स्टेजवरच्या पूर्ण गोलाकार जागेचा यथेच्छ वापर प्रत्येक अभिनेत्याने/अभिनेत्रीने करून घेतला. यात खुद्द  मॅकबेथची भूमिका करणारा नट तर फारच माहीर होता. तो चौफेर फिरत होता. लेडी मॅकबेथपण तशीच. काही अभिनेत्यांनी अगदी संयत अभिनय केला - उदाहरणार्थ राजा डंकनची तसेच बँकोची भूमिका करणारे नट. यांनी कुठेही आक्रस्ताळेपण न करता उत्तम अभिनय केला. खुद्द मॅकबेथ झालेला नट उत्तम शब्दफेक असूनही थोडा अब्सेंट माइंडेड वाटला. तो पहिल्यापासूनच खुनशी असल्या सारखा वागत होता. माझ्यामते मॅकबेथ मध्ये घडलेला हळूहळू बदल तो दाखवू शकला नाही. सुरुवातीपासूनच तो खूप इम्पल्सिव्ह वाटला. लेडी मॅकबेथचेहि तसेच. आरडा-ओरड जर जास्त होती - मुळात हे नट/नटी उत्तम आहेत हे सांगायची गरज नाही.

बाकी सर्वच अभिनेत्यांनी आपापली कामे चोख केली - अगदी डंकन आणि बँकोचा मुलगा झालेल्या पोरसवदा अभिनेत्यानेही. त्याच्या चेहऱ्यावरचे सशाचे भाव त्याने उत्तम दाखविले. खुद्द मॅकबेथनी जरी निराशा केली तरी या सर्व पात्रांनी मात्र प्रयोग एका उंचीवर नेऊन ठेवला. संवाद कळत नसूनही अडीच तास कधीही कंटाळा आला नाही - आता हे कधी संपणार असे वाटले नाही हे विशेष. न म्हणायला शेवटी डंकनचा मुलगा माल्कम हा मॅकडफला भडकावून युद्धाला तयार करतो तेव्हाचा प्रसंग थोडा लांबलाच. या स्टेजवर खांब खूप आहेत, पण ते प्रेक्षकांच्या आड न येत त्यांचा वापर करून घेणे फारच कौशल्याचे आहे. ते फार चांगले साधले होते. मॅकबेथला बँकोचे भूत दिसते तो प्रसंग जरा जास्त विदुषकी झाला.

जेव्हा बर्न्हाम जंगलामधील फांद्या सैनिक डोक्यावर घेऊन येतात, तेव्हा अक्षरशः सर्व पात्रे प्रेक्षकामधून खऱ्या फांद्या घेऊन स्टेजवर जातात. तेव्हा नाटक पूर्ण climax ला पोहोचलेले असते. येथून पुढे मॅकबेथ हतबल होतो आणि शेवटचे रहस्य कळेपर्यंत मॅकडफ बरोबर द्वन्द्व खेळतो.  मॅकडफ त्याला रहस्य सांगतो आणि मग त्याला मारून टाकतो. येथे नाटक संपते आणि मग सर्व पात्रे शेवटचे स्कॉटिश नृत्य करतात. तेही लाजवाब.

या सर्वात खुपलेली मुख्य गोष्ट म्हणजे लेडी मॅकबेथ आणि स्वतः मॅकबेथचा आक्रस्ताळा अभिनय. मला वाटते या दोघांनी अजून  संयत अभिनय केला असता तर फार मजा आली असती. सर्व पात्रांची संवादफेक मात्र कमालीची होती आणि यासाठी त्यांना किती व्यायाम करावा लागत असेल याची कल्पनाच नाही. सर्वात जास्त एनर्जीतर मॅकबेथलाच लावावी लागत होती आणि ती त्याच्याकडे अफाट भरली होती. मला वाटते एवढी एनर्जी ठेऊन प्रत्येक प्रयोग करणे हि फार अवघड गोष्ट आहे. या एनर्जिसाठी मात्र सर्वांना दाद द्यावीच लागेल आणि मॅकबेथला स्पेशल!

असो. अशीही सुंदर अनुभूती घेऊन मी थेम्सच्या काठी आलो. समोर सेंट पॉल कॅथेड्रलचे सौंदर्य न्याहाळत लंडन ब्रिजच्या दिशेने चालू लागलो. आता लंडनच्या नाईट लाइफ़ची चाहूल लागली होती. रात्रीच्या लंडनची नशा तयार होऊ लागली होती. माझी पाऊले झपाझप स्टेशनच्या दिशेने पडू लागली.