ऑ पाले दे आन्द, ब्रसेल्स

ऑ  पाले दे आन्द ब्रसेल्स … या नावाच्या भारतीय (खाना असलेल्या) हॉटेलसमोर आम्ही २/३ मिनिटे उभे होतो. तो ब्रसेल्स मधला आमचा पहिलाच दिवस होता. इतर हॉटेलसारखे इथे बाहेर मेन्यु कार्ड लावले नव्हते. पण लंच बुफे चा रेट ३० युरो (आक्खे २१०० रुपये) असा होता. लंडन मध्ये याच्या निम्म्याहून कमी किमतीत बुफे मिळतो. आम्ही तोंड वाकडे करून पुढे चालू लागलो. दोन दिवस ब्रेड, सांडविच व केळयान्वर काढल्यावर तिसऱ्या दिवशी फक्त पार्सल आणण्यासाठी आम्ही पुन्हा "ऑ पाले दे आन्द" (म्हणजे भारतीय राजमहाल!) समोर जाऊन ठाकलो. ते हॉटेल दुपारी २ ते ६ बंद असते. तेव्हा ५ वाजले होते, म्हणून पुन्हा तासाभराने आत प्रवेशते झालो.

दरवाजा उघडून आत गेलो तेव्हा समोर एक शाही बैठक होती, बरीच पितळी तबके ठेवली होती. हा वेटिंग एरिया. आत झिरमिळ्याचे पडदे होते. राज कपूरच्या सिनेमाचे एक पोस्टर बाहेर लावले होते. भिंतीवर सतार,नगारा अशी वाद्ये लावली होती एकंदरीत सगळा थाट व सजावट हैद्राबादी निजामाच्या दरबारात असल्यासारखी. भोजनकक्षाबाहेर जय-विजय सारखे दोन पुतळे होते - निजामाचे गुलाम.  पडद्यांच्या आत बरीचशी  टेबले सजवून ठेवली होती. त्यावर उंची मद्ये पिण्यासाठी ग्लासेस. बराचसा अंधार होता. प्रकाशाची सारी जबाबदारी काही मेणबत्यान्वर!!
डाव्या हाताला कौंटरच्या मागे एक गोरी शिष्ट बेल्जिअन बाई बसली होती. तिला मी नम्रपणे "इंग्लिश येते का ?" असे विचारले. माझ्याकडे बघूनच बाईने हे लो-बजेटवाले आहेत हे ओळखले होते, त्यामुळे ती जमेल तेवढा तुच्छपणा दाखवीत होती. मी टेक -अवे (पार्सल)ची विचारणा करून मेन्यु कार्ड बघू लागलो.

तेवढ्यात एक साधारण साठीचा फ्रेंच म्हातारा कोट / मफलर घालून आत आला. हि बाई सारखी फोन वरच बोलत होती. बहुधा पार्सल ऑर्डर / बुकिंग घेत असावी. म्हाताऱ्याला बघून तिने फोन खाली ठेवला. त्याने तिच्या दोन्ही गालांवर चुंबन घेतले. हे मलापण आधी का सुचले नाही? पण मागे अमिता बसली होती. म्हातारा हॉटेलचा मालक असावा असे वाटले. मोठा टेचात होता. आपल्याला बेल्जिअन रीतीरिवाज माहित नसल्याने मीही आपले गाल पुढे केले. पण तो तसाच पुढे निघून गेला माझ्या अंगावरून. मागे अमिता बसली असल्याने त्या दिशेने गेला नाही ना याची मी खात्री करून घेतली.

म्हातारा जय-विजयच्या मधून भोजनकक्षाकडे निघून गेला. मी त्याकडे पाहत असतानाच बाईने ऑर्डरची विचारणा केली. तिथे "व्हेज बिर्याणी - १४ युरो" एव्हढा एकच पदार्थ आम्हाला घेण्यासारखा होता. मी तो ऑर्डर केला. दिवसभराच्या ब्रसेल्स भ्रमंतीमुळे आम्हा दोघांचे डोके दुखत होते. म्हणून चार दिवस न मिळालेल्या चहाची विचारणा करण्याचे धाडस केले. कारण मेन्यु कार्ड मध्ये काहीच नव्हते. पण चहा होता, ३ युरोला होता. मी एकाच ऑर्डर केला. आम्ही बाहेरच तबकांजवळ बसलो. टेबलवर बसण्याची विनंती झाली नाही. कुहु ग्लास फोडेल म्हणून मीही विचारले नाही. मला वाटले चहा पार्सल देतात कि काय.
कुहु तबकांवर ठाण ठाण हात मारीत होती. ते तबक कुठल्याशा निजामाचे हात लागून पावन झाले होते. ओरखडे आले असते तर - जयविजय पैकी एकाला रिटायर करून मला तिथे उभे केले असते. मी या विचारात असतानाच तो म्हातारा आतून आला. त्याच्या हातात ट्रे होता. त्याने त्यातील किटली व कप तबकात ठेवला. म्हणजे हा मालक नसून वेटर होता तर. वेटर असून चुंबन घेत होता म्हणजे मालक असता तर….

… हा विचार पूर्ण होण्याआधीच "चा …चा … " असा कुहुचा चहात्कार ऐकू आला. मी किटलीताला चहा कपात ओतला. अमिता, कुहूस थोडा दिला. त्यातील बिस्कीट कुहूस दिले. त्या किटलीमध्ये चहाचा आक्खा खडा मसाला घातला होता (दालचिनी, वेलदोडे इ.) चहा दुधट पण बरा होता. जवळ जवळ तीन कप निघाला त्या कीटलीमधून. म्हातारा चांगला माणूस निघाला. त्याने कुहूस लॉलीपॉप दिला. आम्ही चहा घेत असताना एक चीनी (दिसणारी) मुलगी व तिचा फ्रेंच (दिसणारा) बॉयफ्रेंड आते आले आणि भीत-भीतच आम्हाला "बोन्जूर" म्हणून आत गेले. म्हातारा बाकीच्या मेणबत्त्या लावण्यासाठी निघून गेला.

आम्ही चहा संपवला. ती बाई एप्रन घालून आमची बिर्याणी घेऊन आली. म्हणजे हीही वेट्रेस होती तर. म्हणजे म्हाताऱ्याचे आणि हिचे काही? … असा चावट विचार मनात आला तेव्हा जय-विजय दोघेही माझ्याकडे अधीरतेने बघत होते. त्या बाईच्या चेहऱ्यावर "आता निघा" असेच भाव होते. मी कुहूचे बूट घालेपर्यन्त देखील तिथे थांबलो नाही. बाहेर आलो. अमिता मला ओरडतच बाहेर पडली. ऑ पाले दे आन्द नावाच्या त्या हॉटेलपासून आम्ही दूर चालू लागलो ते पुन्हा कधीच न येण्यासाठी.…

…. जय-विजय मात्र आपली रिप्लेसमेंट कधी मिळतेय या विचारात आजूनही तिथे उभे असतील. प्रत्येक गिऱ्हाईकाकडे कुतूहलाने पाहत असतील. म्हातारा रोज नेमाने ब्रसेल्स मधील रस्त्यांवरून खडखडत जाणाऱ्या ट्राम मध्ये बसून ठीकसंध्याकाळी ६ वाजता तेथे येत असेल. बाईचे चुंबन घेत असेल. मेणबत्त्या लावीत असेल. बाई भारतीय सोडून सर्वांना "बोन्जूर" म्हणत असेल. एप्रन घालून म्हाताऱ्याबरोबर पदार्थ सर्व्ह करीत असेल. तिथल्या पोस्टरमधल्या राजकपूरचे डोळेही भारतीय माणूस दिसल्यावर विस्फारत असतील. तिथली तबके थरथरत असतील, वाद्ये झंकारत असतील. रात्र झाल्यावर, नशेतले बेल्जिअन पुन्हा घरी गेल्यावर ती बाई कोट घालून गल्ला मोजत असेल. पोस्टरमधील नर्गिसच्या डोळ्यात आलेल्या अश्रुंवर म्हातारा फडके मारीत असेल. आणि त्यानंतर यांत्रिकपणे त्या खडखंडात करणाऱ्या ट्राम मध्ये बसून ते दोघे आपापल्या घरी जात असतील…

अमिता, कुहु, जय-विजय आणि ऑ पाले दे आन्द

अवताराचा बाप आणि बापाचा अवतार!

त्यांच्या निधनानंतर बरोबर दोन दिवसांनी सत्यसाई बाबा माझ्या स्वप्नात आले. आपला पुढील अवतार हा कुठल्या आंडू-पांडू तेलगु गावात नसून चक्क पुण्यात जन्माला येणार आहे आणि तो माझ्यापोटी येणार आहे असे ते म्हणाले. मी सर्व बोटे तोंडात घालून (स्वप्नात) उभा होतो. ते पुढे असेही म्हणाले, की मुलाचे नाव “प्रेम साई” असे ठेव. मी म्हंटले पण मुलगी झाली तर काय करू? त्यावर त्यांचे उत्तर तयार होते. “तू मराठी आहेस तेव्हा नुसतेच ‘प्रेमा’ अथवा ‘सई’ एवढे एकच ठेव, चालेल!”. स्वप्नात ते मराठी कसे काय बोलले हे मला कळले नाही. परंतु ते सर्वज्ञानी असल्याने त्यांना मराठी शिकायची काय गरज? कदाचित त्यांना सारखेच आंडू-पांडू बोलायचा कंटाळा आला असावा. ते तर ९६व्या वर्षी “वारणार” होते मग इतक्या लौकर कसे काय गेले हे मी विचारताच काहीही न बोलता त्यांनी हवेत हात फिरवून माझ्या हातात राख दिली. तसेच डोक्यावरचा एक केसही उपटून माझ्या हातात ठेवला आणि मूकपणे ते अंतर्धान पावले. त्यावेळी नेमकी सोन्याची अंगठी हवेतून कशी काय निघाली नाही याचे मला वाईट वाटले, गेला बाजार चांदीची तरी. पण ती स्वप्नातील राख असल्याने मी जास्त दुःख करीत बसलो नाही.

खरे सांगायचे तर मी स्वतः साई बाबांचा अवतार आहे हे मला लहानपणीच वयाच्या १० व्या वर्षी लक्षात आले होते. हे मी जाहीर करणार इतक्यात मला साई बाबांचा एक अवतार आधीच या जगात अस्तित्वात असल्याचे कळले. मग मी तो बेत रद्द केला. माझे अवतारपण लोकांना कळले नाही तरी आता माझ्या पोटच्या गोळ्यामध्ये ते आपसूक येणार आहे हे कळून मला जो आनंद झाला तो मी वर्णन करू शकत नाही! स्वप्नातून जागे झाल्यावर मी माझ्या बायकोस खडबडून उठवले. एवढ्या पहाटे काय ही कटकट म्हणून ती चिडूनच उठली. ही गोष्ट मी बायकोस सांगितली आणि तिची झोपही पळाली. माझ्या हातातील राख आणि केस बघून मात्र तिची खात्री पटली. तिला खूप आनंद झाला. बाळाचे पाय आम्हाला पाळण्यात नव्हे स्वप्नातच दिसले होते. आता बाळाच्या जडण घडणीची, पुढील आयुष्याची काळजी मिटली. होना, एका अवताराची आपण काय काळजी करणार? ते बाळ स्वयंभू होते, शिवाय १०व्या वर्षी ते स्वतःच “आपण साई अवतार असल्याचे” डीक्लेअर करणार होते. यानंतर भक्तगण काय ते बघून घेणार होते. बरं, हे भक्तगण पुण्याचे असले म्हणजे जरा खवचट असतील तेव्हा आम्ही बाहेर जाऊन त्यास गुंटकल जवळील “पुठ्ठामारती” नावाच्या गावात वाढवावे असाही एक अनाहूत सल्ला मिळाला. आम्हीं आनंदाने बाळजन्माची वाट पाहू लागलो. ती राख आणि केस आम्ही देव्हाऱ्यात ठेवला.

...आणि एके दिवशी सुमुहूर्तावर आमच्या घरी त्या अवतारी रुपाने जन्म घेतला. आम्हाला मुलगी झाली होती. मुलगी “बाबा-अवतार” होऊ शकते का हा प्रश्न मी स्वप्नातच मिटवला होता. त्या मुलीला दोन नावे ठेवली. प्रेमा आणि सई! प्रेमा आता आमच्या घरात वाढू लागली. तिच्या अवतारी रुपाची प्रचीती ती आम्हाला तिच्या चीमखड्या बोलातून करून देऊ लागली. तिची आई तिला प्रेमा म्हणत असे आणि मी सई. मी पूजेला बसलो असता तिथे येऊन ती ध्यान करत बसे. आम्हाला तर तिच्यात साक्षात बाबा दिसत असत. गाड्या, बाहुल्या, भातुकली या खेळात तर तिला रसच न्हवता. त्या ऐवजी ती साईंचे चरित्र घेऊन बसत असे. वेळ मिळेल तेव्हा (आमचे ध्यान) ध्यान करीत बसलेली दिसे. वयाच्या तिसऱ्या वर्षीच तिला गीतेचे दोन अध्याय पाठ होते. शाळेतील सर्व पाठ्य-पुस्तके रद्द करून बाबा-चरित्र, सथ्य साई भाषणे, साई वंदना, प्रशांती निलायम (अरेरे..इत्यादी) ही पुस्तके लावावीत असे तिने शाळेत सुचविले. तिला शाळेतील शिक्षकांनी (आणि काही टारगट पोरांनी) मुर्खात काढले. योग्य वेळ येताच त्यांना त्यांची चूक कळेल म्हणून आम्ही गप्प बसलो. शेवटी या जगात थोर महात्म्यांना कष्टातच दिवस काढावे लागतात. त्याला आपण सामान्य माणसे काय करणार?

सई अवतारी स्त्री आहे हे गुपित आम्ही कुणाला सांगितले नव्हते. एक गोष्ट आमच्या लक्षात आली की, केसांच्या बाबतीत सई बापाच्या वळणावर जाऊ लागली. तिच्या डोक्यावर फारसे केसच उगवेनात. मग तिचे केस कुरळे करण्यासाठी आम्ही एका डॉक्टरला भेटलो. केस प्रत्यारोपणाची प्रक्रिया करून सईच्या डोक्यावर कुरळे केस येऊ लागले. आम्ही हरखून गेलो. ज्यांना तिच्या अवताराची कल्पना नव्हती ते लोक आमची चेष्टा करायला लागले. पण शेवटी ते सामान्य लोकच, त्यांना काय कळणार हिऱ्याची पारख. काही लोक तर “अवतार” हा शब्द तिच्या केसांकडे बोट दाखवून कुचेष्टेने वापरायला लागले. आम्हाला संताप येत असे. पण थोर लोकांचे बालपण असेच वाळीत टाकल्यासारखे असल्याने, त्यांच्या आई-बापांचाही इलाज नसतो.
 
सहाव्या वर्षानंतर आलेल्या मे महिन्याच्या सुट्टीत आम्ही तिला जादूगार परमवीर यांचेकडे काही जादू शिकावयास पाठविले. त्यातही आम्ही हवेतून वस्तू काढून दाखवण्याच्या जादूवर जास्ती लक्ष घालायला सांगितले. प्रेमाचा ओढा पत्त्यांच्या जादुकडे जायला लागला तेव्हा आम्हाला पत्ते लपवून ठेवावे लागले. पत्त्यातून फुले काढणे, रुमालातून चेंडू ठेऊन कबुतर काढणे कींवा माणूस अर्धा कापून पुन्हा जोडणे असल्या जादूचा तिला उपयोग नव्हता. हवेतून वस्तू काढणे यातच मास्टरी मिळव असे आम्ही तिला परोपरीने विनवीत होतो. ती अजिबात ऐकेना, तेव्हा मी एकदा तिला रागाच्या भरात गालावर हलकेच चापटी मारली. प्रेमा ढसाढसा रडायला लागली. मी हळूच मारले होते, पण तिची आई माझ्यावर ओरडली. मला पश्चात्ताप झाला. स्वामी मी हे काय केले, भक्तावर दया कर म्हणून मी देवासमोर बसलो. देव्हाऱ्यातील बाबांच्या केसाला हात लावून प्रतिज्ञा केली की आता प्रेमाच्या केसालाही धक्का लावणार नाही! (तसेही तिचे केस कृत्रिम आहेत, काहीही करा असे आमचा एक शेजारी खवचटपणे म्हणाला तेव्हा त्याच्या केसांना वाचविण्यासाठी मला खूप संयम बाळगावा लागला!).

प्रेमा वा सई आता जादुमध्ये तरबेज झाली होती. कुचक्या पुणेरी लोकांपासून दूर ठेवावे म्हणून आणि सत्संग लाभावा म्हणून आम्ही तिला आंध्रमध्ये “पुठ्ठामारती” गावात घेऊन गेलो. तिथे तेलुगु मीडीअम असलेने शाळेत घालता आले नाही. तसेच तिथे तिच्यासारखेच केस असलेली आणि भगवे कपडे घातलेली बरीच शाळकरी पोरे दिसल्याने आम्ही तिला परत घेऊन आलो. शेवटी या जगात सगळा बहिरुप्यान्चाच भरणा! खरा अवतारी पुरुष (स्त्री) कुणाला समजणार? आमच्या राजहंसाला त्या बदकांच्यात ठेवणे अगदी जीवावर आले. आम्ही उलट पावली पुण्यात परतलो.

सई आठ वर्षांची झाली, तिला गीतेचे ४ अध्याय पाठ येऊ लागले. पण आता पुढील अध्याय पाठ करायला ती टाळाटाळ करू लागली. आम्ही तिला एका गुरुबाबांकडे घेऊन गेलो. तिथे बसून ती संस्कृत श्लोक, गीता, वेद सगळे जाणून घेईल म्हणून. सई तेही मुखोद्गत करू लागली. सर्व ज्ञानी, विद्वान लोकांप्रमाणे सईला भगवा रंग खूप आवडत असे. जन्मजात विरक्तच लोक हे! ही विरक्ती तिच्याही अंगात भरली होती असे आम्हास वाटे. तिला जास्तीत जास्त भगवे कपडेच आम्ही आणून देत असू. तिचा टूथब्रश, कंगवा झालच तर दप्तरही भगवे होते. पण एके दिवशी तिच्या मैत्रिणींचे पाहून ती जेव्हा भगवी जीन्स आणि स्कर्ट मागायला लागली तेव्हा मात्र कमालच झाली. आम्ही साफ नकार दिला. थोडीशी रडली, यावेळी आम्ही तिची कशीबशी समजूत काढली. इंग्रजीत “चाईल्ड इज दी फादर ऑफ द मॅन” अशी म्हण आहे, आता “फादर इज दी चाईल्ड ऑफ द (अवतारी) डॉटर” अशी एक नवीन म्हण पडेल.

प्रेमा आता दहा वर्षांची झाली, आपल्या खऱ्या स्वरूपाबद्दल तिने अजून एक अक्षरही काढले नव्हते. आम्हाला थोडी काळजी वाटली, पण योग्य वेळ येताच बाबा आपले रूप दाखवतील ही खात्री होती. प्रेमाला आम्ही जुने भक्तीरसपूर्ण संतांचे चित्रपटच दाखवीत असू. एकदा ती आम्हाला ना सांगता मैत्रिणींबरोबर “मेरा दील मैने फेका, क्या तुने समेटा
” अशा नावाचा सिनेमा बघून आली. हा काहीतरी नवीन अध्यात्माचा प्रकार असावा म्हणून आम्ही तिकडे दुर्लक्ष केले.

प्रेमासईला बारावे लागले तेव्हा मात्र आम्ही खूपच काळजीत पडलो. ती आपला अवतार जगासमोर कधी डिक्लेअर करेल हेच कळत नव्हते. आम्हीच मग तिला विश्वासात घेऊन तिच्या मागील जन्माबद्दल आणि कार्याबद्दल सांगितले. तिला आश्चर्य वाटले. ही काहीतरी बाबांचीच इच्छा असावी कींवा ती ढोंग करत असावी कींवा योग्य वेळ आली नसावी बहुधा. मग आम्हीच हिय्या करून एक कार्यालय बुक केले. तिथे सर्व नातेवाईक, शेजारी आणि मित्र-मंडळीस (व काही पत्रकारांस) बोलाविले. प्रेमासईला भगवे वस्त्र घालून, तिच्या कुरळ्या केशसम्भारासकट घेऊन गेलो. तिथे तिने गीतेचे ५ अध्याय आणि काही श्लोक म्हणून दाखवले. शिवाय परमवीरांनी शिकवलेल्या जादूने हवेतून राख व सोन्याच्या साखळ्या काढून दाखवल्या. ह्या साखळ्या मुलामा दिलेल्या सोन्याच्या आहेत हे काही (खवट) पुणेकरांनी ओळखलेच. तिच्या जादूचे मात्र कौतुक झाले. हे झाल्यावर आम्ही आमची सर्व कथा-कथन केली (अगदी स्वप्नातील साक्षात्कारापासून) आणि प्रेमासई हेच कसे बाबांचे रूप आहे हे वर्णन केले.

या गोष्टीची कुणकुण लागलेला एक पत्रकार २/३ दिवसांपूर्वीचा एक पेपर घेऊन आला होता. लोकांना दुसऱ्याचे सुख बघवत नाही हेच खरे, त्यातल्या त्यात पत्रकारांना जास्त! त्या पेपरात बातमी होती “पुठ्ठामारती येथे साई अवताराचा साक्षात्कार! १० वर्षांच्या मुलात दिसल्या साईंच्या खुणा”. हा कोण भोंदू मुलगा आज साईंचा पुनर्जन्म म्हणून मिरवत होता. सगळीकडे त्याचा उदो-उदो झालेला दिसत होता. नशिबाने पुन्हा फासे माझ्यावर उलटवले होते. शेवटी या जगात असली पेक्षा नकलीचीच चलती जास्त!

खोट्या सोन्याच्या साखळ्या घेऊन पुणेकर घरोघरी निघून गेले. आम्ही कार्यालयाचे भाडे देऊन खिन्न मनाने घरी आलो. बायको म्हणाली आता तरी तिला थोडे माणसा-सारखे जगू देऊ. तिने सईची भगवी वस्त्रे काढून तिला छानसा फ्रॉक घातला. मी देव्हाऱ्यातील राख आणि केस कचराकुंडीत टाकून दिले. सईच्या पाठीत एक धपाटा घालून तिला मिठी मारली....तिच्यासाठी दुसरे करीअर शोधण्याची मोठ्ठी जबाबदारी आता मला पार पडायची होती!

डायरी ऑफ – अण्णा फाटक!

१ डिसेंबर २०१०: तीएतो मधील नाट्य चळवळ जवळ जवळ संपुष्टात आलेली. स्पर्धांमध्ये भाग घेण्याचे मागील दोन प्रयत्न हे हौशे, नवशे आणि गवशे घुसल्यामुळे पूर्णपणे अयशस्वी. काही मोजकी नाटकाची बांधिलकी असणारी मंडळी एक्स्प्रेशन्स वगैरे विसरून आपापल्या कामात गर्क! अशावेळी चार टाळक्यांची कम्युनिकेटरवर कुजबुज सुरु होते. बहुलोकसंख्येमुळे जास्त आशा असलेल्या "ईऑन" ऑफिसमध्ये फारसे काही होणार नाही हे लक्षात आल्यावर, विकफिल्ड्मध्येच सुरुवात करू असा ओम्कारचा इरादा. कम्युनिकेटरवरील संवादातून अंधुकशी आशा घेऊन कुणाल, स्वप्नील, रोहित आणि श्वेता त्याच्या ऑफिसमध्ये जमतात. एकस्प्रेशन्सची नाट्यस्पर्धा २२/२३ जानेवारीला आहे, अजून दीडपेक्षा जास्त महिना आहे. परंतु स्क्रिप्ट लिहिण्यात वेळ घालवण्यापेक्षा रेडीमेड घेतलेली बरी हे सगळे मान्य करतात. एबीसी मधून पुरुषोत्तम आणि फिरोदियाच्या स्क्रिप्ट आणायचे ठरते.

४ डिसेंबर: परेश एजन्सीमध्ये स्क्रिप्टचा खजिनाच असतो. सुमारे दीडशे स्क्रिप्टच्या नावांचा एक कॅटलॉग मिळतो. त्यातून शॉर्टलिस्ट केलेल्या आठ स्क्रिप्ट्स विकत आणल्या जातात.

६ डिसेंबर: प्रत्येक जण दोन दोन स्क्रिप्ट घरी घेऊन जातो. वाचन करतो. आपलीच स्क्रिप्ट कशी योग्य वा अयोग्य हे पटवण्याचे काम ज्याचे त्याचे असते. एक्स्प्रेशन्स चा फिरोदिया फॉरमॅट, अभिनेत्यांची कमी, संगीत, नृत्य इत्यादी गोष्टी लक्षात घेऊन स्क्रिप्ट निवडायची असते. काही संहिता केवळ दोनच पात्रे असल्याने रिजेक्ट होतात, काही एकही स्त्री पात्र नसल्याने तर काही गंभीर स्वरूपाच्या आणि सशक्त अभिनय लागणाऱ्या असल्याने!

९ डिसेंबर: स्क्रिप्ट ठरवण्यात अजून टाळकी वाढवल्यास वादावादीची शक्यता. म्हणून पाचानीच ते ठरवून जाहीर करावे व ग्रुप जमवावा असे ठरते. या मीटिंगला गजाननही हजर असतो. ओम्कार ईऑनमधून फोनद्वारे सहभागी होतो. सौरभ पारखेंची “डायरी ऑफ अण्णा फाटक” ही संहिता फायनल होते. यात आनंद, दुःख, प्रेम, विनोद, नाच, गाणी सर्व काही भरभरून होते व घालता आले असते. अगदी वेगळी, नवीन नसली तरी सर्व मालमसाला भरण्याइतकी आणि नवोदितांसाठी चांगली अशी ही स्क्रिप्ट होती. सर्वजण स्क्रिप्ट पुन्हा डोळ्याखालून घालतात, गजाननने दिग्दर्शन करायचेही ठरते. आणि पुणे-ऑलला जाणाऱ्या मेलची तयारी होते. भेटायची तारीख असते “१३ डिसेंबर”!!

१३ डिसेंबर: मिटींगच्या दिवसापर्यंत पुन्हा कम्युनिकेटरवरची कुजबुज जुन्या/नव्या सवंगड्यांना जमवण्यासाठी सुरु होते. १३ ला संध्याकाळी आयरिस रूम भरायला सुरुवात होते. आणि गम्मत म्हणजे ईऑनमधून लोक मोठ्या संख्येने यायला लागतात. त्यांचा तो उत्साह पाहून “हे नाटक होणार” याची सर्वांना खात्री पटते. ओम्कार सर्वांना एक्स्प्रेशन्सचा इतिहास, नाटक कसे करायचे आणि लागणारी कमिटमेंट याची माहिती देतो. प्रत्येकाचे नाव, इंटरेस्ट याची नोंदणी स्वप्नीलच्या लॅपटॉपमध्ये होते. अभिनय, नेपथ्य, रंगभूषा, वेशभूषा, नृत्य, गायन, वादन, चित्रकला, बॅकस्टेज – कितीतरी गोष्टी करण्यासारख्या असतात. यानंतर स्क्रिप्टचे सामुहिक वाचन होते व त्यातून आपल्याला असणाऱ्या संधी लोकांना उलगडत जातात. सर्वांनी रोज ६:१५ ला आयरिसमध्ये भेटायचे ठरते.

१५ डिसेंबर: आज अजून काही लोक मीटिंगला येतात. डायरी ऑफ अण्णा फाटकचे सामुहिक वाचन सुरु होते. अभिनयासाठी आलेल्या सर्वांना वाचनाची संधी मिळते. स्क्रिप्ट अधिक समजते. याचवेळी डान्स आणि म्युझिक ग्रुपची जमवाजमव सुरु असते. श्रुती आणि अदिती मेल डान्सरसाठी ऑडीशन्स घेतात, पण फारसे काही हाती लागत नाही. नाटकात काय डान्स करायचा म्हणून इतर काही “नर्तकी” नाके मुरडतात. शेवटी नृत्याची पूर्ण जबाबदारी श्रुती आणि अदितीच सांभाळणार असे ठरते.

१६ डिसेंबर: पूर्वानुभवामुळे कोऑर्डीनेटरची जबाबदारी रोहितकडे येते. आता लोकांची यादी ४० पर्यंत पोहोचलेली असते. प्रश्न असतो तो कोण किती पाण्यात आहे याचा. एव्हाना एक्स्प्रेशन्सच्या एन्ट्री फीचा चेक “अननोन वॉटर्स” कडे गेलेला असतो. आमचा स्लॉट नक्की झालेला होतो. २३ जानेवारी सकाळी ११ ते १२! आता माघार नाही...अण्णा फाटकचा प्रोजेक्ट सुरु झालेला असतो.

१७ डिसेंबर: आज रोल्स ठरवण्याचा दिवस. आमचा हुकमी एक्का योगेश बिझी असल्याने गजानन अण्णा साकारणार असतो. पण त्याच दिवशी योगेश गजाननला आपण उपलब्ध असल्याचे कळवतो आणि अण्णाचा रोल फिक्स होऊन जातो. आपल्या खास शैलीत ओम्कार इतरही रोल्स नक्की करतो. अण्णा-योगेश, चिमी-श्वेता, पक्या-रोहन, अण्णाची आई-श्रुती देगलूरकर, वडील अप्पा – गजानन, नंदू-हर्षद, अण्णाची बायको मंजी – प्रमिला, माटे गुर्जी व अन्या ढिशक्यांव – कुणाल. या गडबडीत अजून एक होतकरू अभिनेता स्वप्नीलला रोलच मिळत नाही व कुणालकडे असतात दोन भूमिका. पुन्हा चर्चा होऊन अन्या ढिशक्यांव स्वप्नील करणार असे ठरते. पुढे तोच ही भूमिका तोडफोड करणार असतो.

२० डिसेंबर: म्युझिक सेक्शन मध्ये उत्तम टीम बनलेली असते. अमित डायरेक्टर आणि तबलजी, सोनी आणि जयेश हे गायक, डॅनियल ड्रम्सवर, हार्मोनिअमला गिरीश आणि श्रीधर गिटार व माऊथऑर्गन असा फक्कड बेत! आजपासून नियमित तालीम सुरु होते. सर्व नटमंडळी आपापली वाक्ये पाठ करायला लागतात. इकडे गाणी आणि डान्स सिक्वेन्स ठरायला लागतात.

२१ डिसेंबर: हर्षद हळूहळू स्टेज डिझायनिंगच्या मागे लागतो. मूळ पुरुषोत्तम मध्ये झालेले नाटक फक्त त्यानेच पाहिलेले असते. इतरही बॅकस्टेजचे लोक जमतात – प्राची, अमेय, मंदार, मनोज अशी टीम बनू लागते. प्रॉपर्टीची आणि कॉश्चुमची लिस्ट सुरु होते. ओम्कार सौरभ पारखेंना फोन करून स्क्रीप्टसाठी परवानगी घेतो. म्युझिक, डान्स, अभिनय, सेट डिझाईन, बॅकस्टेज असे वेगवेगळे ग्रुप्स व त्यांचे हेड्स ठरवले जातात. प्रत्येकजण आपले नेमलेले काम घेऊन जोमाने तयारीला लागतो.

२७ डिसेंबर: आता मोठा प्रॉब्लेम असतो तो बजेटचा. बजेटिंग व प्रपोजल आधीच केलेले असते. यादरम्यान मानसी टीममध्ये जॉईन होते आणि अॅडमिनिस्ट्रेशन मधीलही जबाबदारी आपल्या खांद्यावर घेते. ती बजेटही अप्रूव्ह करून घेते. पण २४ तारखेलाच सिस्टीम क्लोज झाल्याने कबुल केलेला अॅडव्हान्सही नंतर मिळत नाही.

२९ डिसेंबर: ४० लोकांनी नावे दिली असली तरी एक्स्प्रेशन्ससाठी ऑनस्टेज २५ + ५ बॅकस्टेज एव्हढेच लोक चालतात. आम्ही २७ लोकांची एक कोअर टीम बनवतो. (२३ + ४). द्रव्यनिर्मितीसाठी या २७ कडून प्रत्येकी रु. १०००/- परत बोलीवर घ्यायचे ठरते व सर्वजण ते आनंदाने मान्य करतात. आमचे टेन्शन थोडे कमी होते. यानंतर रंगीत तालमीसाठी “भरत नाट्य मंदिर” घेण्याचे ठरते. बहुतेक तारखा बुक्ड असतात. मोठ्या मुश्किलीने १८ जानेवारीचा सकाळी ९ ते १२ चा स्लॉट मिळतो!

१/२ जानेवारी २०११: आता विकेंडची तालीम महाराष्ट्र कल्चरल सेंटरच्या हिराबागेतील हॉल मध्ये सुरु होते. सर्वजण जोषात आलेले असतात. एकमेकांना अभिनयात सुधारणा सुचविल्या जातात. नवरी आली व नमन नटवरा ही नांदी अशी दोन गाणी ठरलेली असतात. डायरिचा सेट बनायला लागतो. ड्रेपरी आणि प्रॉपर्टीची लिस्ट वाटून दिली जाते.

४ जानेवारी: सर्वांची कॉमन प्रॅक्टिस आता आयरिस मध्ये सुरु होते. सर्व वाद्ये ऑफिसमध्ये येतात. अण्णाची ट्रंक आणि इतर साहित्य जमते. नाटक वेग घेते! एव्हाना भरतची आणखी एक तारीख मिळालेली असते. शनिवारी ८ ला रात्री ९ ते १२!

५ जानेवारी: बेधुंद ग्रुपची स्थापना! आज नाटक ग्रुपला बेधुंद असे नाव दिले जाते. सारंगची एक कविता हा आमचा स्लोगन बनते. आणि त्यावरून टी-शर्ट करायचे ठरते.

७ जानेवारी: ए-विंग टेरेसवर “नवरी आली” या गाण्याची कोरिओग्राफी ओम्कार दिग्दर्शित करतो. सुरुवातीच्या आरडाओरडीनंतर लोक जोशात येतात. त्याच दिवशी सर्व फोर्मेशन्स बसून जातात आणि ८ ला काय करायचे ते ठरते.

८ जानेवारी: रात्री ८:३० सगळे भरतला जमतात. पहिले ४/५ वेळा फक्त सेट लावण्याची प्रॅक्टिस होते. सुमारे १.५ मिनिटात अख्खा सेट लावून होतो आणि १ मिनिटात काढून! अर्थात सर्व प्रॉपर्टी नसल्याने खरा वेळ हा त्यापेक्षा जास्त लागणार असतो! त्यानंतर ९:३० ला नवरी आलीची प्रॅक्टिस आणि एक एक सीन्स होतात. काही जण स्टेजवर प्रथमच पाउल ठेवत असतात! ही तालीम नंतर रंगीत तालमीसाठी खूप उपयोगी पडते.

१२ जानेवारी: आता सर्वांची तालीम व्यवस्थित सुरु असते आणि एवढ्यात योगेश आजारी पडतो. नंतर आजारपण वाढू नये म्हणून तो २/३ दिवस सुट्टी घेतो. त्याच्यावर महत्वाची जबाबदारी असल्याने त्याला जास्त त्रास न देणे इष्ट असते!

१५/१६ जानेवारी:...तरीही तो विकेंडच्या तालमीस हजर राहतो. १८ च्या रंगीत तालमी आधी हाच वेळ असतो. म्युझिक, डान्स, अक्टिंग सर्व एकत्र होते! प्रत्येकजण आपापल्या ड्रेपरीच्याही मागे असतो. कपडे भाड्याने / विकत आणले जातात. अण्णाची ट्रंक, आराम खुर्ची, तांब्या-भांडे, इत्यादी इत्यादी सर्व साहित्य एकत्र ठेवले जाते.

१८ जानेवारी: योगेशची तब्बेत पूर्ण बरी नसते. तरीही रंगीत तालमीसाठी तो आणि श्रुती पूर्ण कमिटमेंट ठेऊन सकाळी ८:३० ला हजर राहतात. ओम्कार मात्र येणार नसतो. सुरुवातीचा बराच वेळ पहिलाच सेट लावण्यात जातो! शेवटी सेट लावायचा सराव सोडून ९:४५ ला पूर्ण नाटकाची रंगीत तालीम सुरु होते. आमचा लाईट ऑपरेटर मयुरेश हजर असतो. अन्नोन वॉटर्सचीच साऊंड सिस्टीमही भाड्याने घेतलेली असते. हे सर्व घेऊन तारांबळ उडत असतानाच ओम्कारची स्टेजवर एन्ट्री होते. मग तो पुढचे दिग्दर्शन पार पाडतो! ११ वाजता अन्नोन वॉटर्सचीच मुग्धा आमच्या मागे “मेकिंग ऑफ अण्णा फाटक” शूट करण्याची भूण भूण लावते. आम्ही सर्व ग्रुप जमून तिला इंटरव्ह्यू देतो, नाटकाचे / गाण्यांचे / नाचाचे काही शॉट देतो. थोडीशी रुखरुख लावूनच ही तालीम संपते. व्हिडिओ बघत असतानाच आम्हाला आमच्या चुका समजायला लागतात! लाईट्स चे प्रॉब्लेम (अंधार!) कळतात. हर्षदने बनविलेली डायरी बाद ठरविली जाते आणि दुसरी डायरी सुताराकडून करून घ्यायचे ठरते. आधी आलेला जोष थोडासा गळून पडतो. अजून आपल्याला बरीच मजल मारायची आहे याची खात्री पटते.

१९ जानेवारी: आता फक्त ४ दिवस उरलेत! अशात योगेशला कांजिण्या झाल्याची खबर येते. पुढचे १० दिवस कंपल्सरी विश्रांती! त्यामुळे तो येणे आता अशक्य असते. अण्णाच्या भूमिकेचा आणि नाटकाचा आधारस्तंभच गळून पडतो. सर्वांच्या पायाखालची जमीन सरकते. चर्चा सुरु होते. आधीच रंगीत तालीम सोसो झालेली असते, त्यात ही नवी भर! संध्याकाळी ६ ला सर्वजण आयरिस मध्ये निमुटपणे जमतात. कुणाच्याच चेहऱ्यावर उत्साह नसतो. सगळेच सैरभैर आणि उदास. आता स्पर्धेतून माघार घेणे शक्य नसते. हताश मनाने सर्वजण एकमेकांच्या ऑडीशंस घेऊ लागतात. सुरु होतो नव्या अण्णाचा शोध!

श्रुती (अण्णाची आई!) पण योगेशची काळजी घ्यायला घरी असते. जवळपास प्रत्येक सीनमध्ये अण्णा असल्याने कुणाचीच तालीम होऊ शकत नाही. आता नवा अण्णा ठरवणे हेच पहिले काम असते. योगेश २३ ला सकाळी आला तर? अशी अंधुक आशा सर्वांनाच लागून राहते. हर्षद, सारंग, कुणाल, रोहित, गजानन सर्वजण ऑडिशन टेस्ट देतात! बऱ्याच चर्चेनंतर गजानन अण्णा करणार असे ठरते. आज धीर द्यायला ओम्कार पण नसतो. गजानन त्वरित दाताच्या डॉक्टरला फोन लावतो. योगेशने अण्णाचे “पुढे आलेले दात” करून घेतलेले असतात. ते आता पुन्हा बनवावे लागणार असतात! थोडीशी तालीम करून गजानन दात बनवायला जातो. त्याच्याबरोबरचे ट्युनिंग जुळवण्याच्या प्रयत्नातले इतर सहकलाकारही घरी जातात!

२० जानेवारी: तीएतो “पुणे ऑल” ला आधीच इमेल गेलेली असते. पासेस वाटलेले असतात आणि ऑफिसमध्ये तिकीट विक्रीही सुरु होते. आपले व्ही.आय.पी. म्हणून निलेश, पूर्णिमा आणि उद्धवने सहकुटुंब यायचे मान्य केलेले असते. परतीचे सर्व दोर आता कापलेले असतात!

२१ जानेवारी: आज ओम्कार येतो. आम्ही जरा लौकरच ४:३० ला भेटतो. रंगीत तालीम वाईट झाली तर प्रयोग चांगला होतो असा आशेचा सूर लावला जातो. ओम्कार – हर्षद ने अण्णा करावा असे सुचवतो. आणि पुन्हा नवीन सावळा गोंधळ सुरु होतो. हर्षद कडून संवादाची तालीम घ्यायला सुरुवात होते. त्याचेही दात आता बनवावे लागणार असतात. काय चाललेय हे कोणालाच कळत नसते. २ तासांच्या प्रयत्नानंतर हर्षद आपल्या “नंदूच्या” भूमिकेतून बाहेर येऊ शकणार नाही हे सर्वांना उमगते. आणि मग पुन्हा ही धुरा गजाननच्या खांद्यावर येते. पूर्वीच्या नाट्यानुभावामुळे त्याला आत्मविश्वास दांडगा असतो. गजाननचे अप्पाचे काम रोहितकडे येते. आता मध्ये फक्त एकच दिवस राहिलेला असतो. तेवढ्या दिवसात नवीन अण्णा उभा राहणार असतो. तो गजानन आणि आम्ही बाकी सर्व एक इतिहास घडवायला सिद्ध झालेलो असतो.

२२ जानेवारी: सकाळी १०:३० ते संध्याकाळी ७ पर्यंत अथक तालीम आज होणार असते. सगळा फोकस गजानन वर असतो. त्याचे सर्व सीन्स तीनतीनदा रिपीट केले जातात. सारंग त्याला या कामी खूप मदत करतो. पूर्ण नाटकाची तालीम होते. नवरी आली गाणे पुन्हा एकदा बसवले जाते. गजानन नवीन दात लावून बोलण्याचा सराव करीत असतो. रोहित आणि मंदार राहिलेले कॉश्च्युम्स आणायला पळतात. दुपारी ४ ला श्रुती येते! ती फक्त दोनच तास थांबणार असते. त्या कालावधीत तिच्या आणि अण्णा / अप्पांच्या सीन्सची तालीम होते. रात्र थोडी आणि सोंगे फार अशी परिस्थिती. गजाननची बरीच तयारी होते. संवाद विसरले कि इतरांनी कसे सांभाळून घ्यायचे हे पण ठरते. एम.सी.सी. चा हॉल एक वॉररूम बनून जाते. सर्वजण बाजीप्रभूसारखे खिंड लढवत असतात. इन्फोसिस, कॉग्निझंट, पर्सिस्टंट, झेन्सार, सायबेज असे मातब्बर योद्धे समोर असतात. फक्त उद्या सकाळी १२ पर्यंत टिकायचे असते! मग शिवाजी महाराज विशाळगडावर पोहोचल्याची तोफ ऐकू येणार असते! शेवटी ७ ते ८ पर्यंत बॅकस्टेज टीमची एक मीटिंग होते, त्यात डीटेल प्लान ठरवला जातो. मुख्य विषय सेटचे टायमिंग आणि वस्तू वेळच्या वेळी पुरवणे हा असतो. ८ नंतर सगळे घरी जातात. रात्री १० ला हर्षद आणि रोहित – नवीन डायरीचा सेट भरत समोरील वाड्यात आणून ठेवतात.

२३ जानेवारी: ज्यासाठी केला अट्टाहास तो दिस उगवलेला असतो! सकाळी ८:३० ला सर्व जण “बेधुंद” टी-शर्ट्स घालून भरतसमोर जमू लागतात. मानसी फुले देऊन सर्वांचे मन प्रसन्न ठेवण्याची जबाबदारी सांभाळते. भरतसमोर एक चहा मारल्यावर सर्वजण ताजे तावाने आणि रिलॅक्स होतात. कसलेच टेन्शन नसते. स्टेजवर जाऊन धिंगाणा घालायचाय एवढेच सर्वांना माहित असते. एवढ्यात नवीन अण्णा येतो. त्याचा हसतमुख चेहरा पाहून सगळे सुखावतात. ९ वाजता सेट आत नेला जातो, मेकअप रूम ताब्यात घेतली जाते. चेहऱ्यावर रंग चढू लागतात. वरती फुजीत्सूचा प्रयोग चालू होतो तेव्हा खालचे वातावरण तापू लागते. चलबिचल वगैरे काही न होता अजूनच जोष चढू लागतो. बरेच उशिरा त्यांचे नाटक संपते आणि आम्ही सगळे वर जातो!

आता बॅकस्टेजचे काम सुरु झालेले असते. सर्व सेट स्टेजच्या मध्ये आणून ठेवला जातो. अननोन वॉटरच्या माणसाचा तगादा चालू होतो. लाईट लावण्यात बराच वेळ चाललेला असतो. पण तो आमच्या टायमिंग मध्ये धरला जात नाही. शेवटी एकदाची शिट्टी होते आणि मग सेट लावण्यासाठी पळापळी सुरु होते. निम्मा सेट आधीच लावलेल्या स्थितीत असल्याने जास्त वेळ जात नाही. १ ते २ मिनिटात सगळे होते. आणि मग सर्व जण आपापल्या पोझिशन्स घेऊन उभे राहतात. बाहेर प्रेक्षकांसाठी “मेकिंग ऑफ अण्णा फाटक” चा व्हिडिओ चालू असतो. तो संपतो, अमेय “कर्टन कॉल” देतो आणि नांदी सुरु होते!! श्रुतीचे नृत्य आणि नांदी झोकात झाल्यावर – अनाउन्समेंट होते व हर्षद/कुणाल डायरी उघडून ठेवतात. पहिला सीन चिमी / अण्णा / पक्याचा सुरु होतो तेव्हा सगळे आपापल्या भूमिकेत शिरलेले असतात. बॅकस्टेजचा एक माणूस नवीन अण्णाच्या दिमतीला हजर असतो. अण्णा, दुधाची रांग,अन्या, नंदू, आई, माटे गुरुजी, अप्पा असे एकामागून एक सीन्स झाल्यावर “नवरी आली” गाणे सुरु होते आणि नाटकाचा कळस गाठला जातो. या प्रसंगात जवळ जवळ सर्व पात्रे रंगमंचावर येतात. वेगवेगळ्या कला दाखविल्या जातात. आणि टाळ्यांच्या गजरातच हे गाणे संपते. सर्वांना आता एक नशा चढलेली असते. पुढचे सीन्सही व्यवस्थित पार पडतात आणि नाटक शेवटाकडे येते. अण्णाचा शेवटचा मोनोलॉग, हर्षदचे कॉमन मॅनचे पेंटिंग आणि कविता होते. अमेय पुन्हा “कर्टन कॉल” देतो आणि सगळे जण हु:श करतात. फारशी ढोबळ चूक न होता नाटक निर्विघ्न पार पडलेले असते! पुन्हा एकदा सेट उचलण्याची पळापळ सुरु होते. स्टेज क्लीअर केले जाते आणि टायमिंग बघितले जाते तेव्हा ५८ मिनिटे झालेली असतात! एका तासाला दोन मिनिटे कमीच! बाहेर येऊन एकच जल्लोष होतो. सर्व जण कलीग्स आणि नातेवाईकांना भेटण्यात गुंगून जातात. आमचे व्ही.आय.पी. निलेश आणि पूर्णिमा टीमचे अभिनंदन करतात. तिकडे मेकअप रूम मध्ये पुन्हा आवरा-आवरी, सेटचे सामान हलवणे इ.इ. सुरु होते.

इतकी संकटे येऊनही आपण एक उत्तम सादरीकरण केले याचा सर्वांनाच आनंद होतो! आता नंबर येईल न येईल पुढचे पुढे...सहभोजन करून लोक घरी जातात. गेला दीड महिना न मिळालेली शांत झोप घेण्यासाठी!

२४ जानेवारी: रिझल्ट डिक्लेअर् होतो. आम्ही पहिल्या पाचात नसतो. पण ९ वैयक्तिक बक्षिसांसाठी आम्हाला नामांकने मिळालेली असतात. कंपनी मीटिंग मध्ये बेधुंद ग्रुपचे कौतुक केले जाते. पुन्हा एकदा सर्व जण हवेत तरंगू लागतात.

३० जानेवारी: आज् बक्षीस समारंभ. ओरिजिनल अण्णा योगेशही आज फिट होऊन येतो! पुरस्कार जाहीर होतात तशी उत्कंठा वाढत जाते. “आवाज कुणाचा ...” वगैरे घोषणांच्या गदारोळात आणि आम्ही चक्क ६ बक्षिसे घेऊन जातो! संगीत, गायन, नृत्य, सेट डिझाईन, अभिनय सर्वच क्षेत्रात! पुन्हा एकदा जल्लोष आणि पार्टी होते. आणि नाटकावर पडदा पडतो.

तृप्त मनाने अण्णाची डायरी बंद होते.... गेल्या दीड महिन्याने आणखी काही नाही तरी एक जबरदस्त आत्मविश्वास दिला, टीम स्पिरीट दिले, नवीन मित्र / मैत्रिणी, एक समृद्ध करणारा अनुभव दिला आणि दिल्या कधीही न विसरणाऱ्या आठवणी !!!

|| बुवा उवाच ||

Because I Am A Man...

Because I'm a man, when I lock my keys in the car, I will fiddle with a wire clothes hanger and ignore your suggestions that we call a road service until long after hypothermia has set in.

Because I'm a man, when the car isn't running very well, I will pop the hood and stare at the engine as if I know what I'm looking at. If another man shows up, one of us will say to the other, "I used to be able to fix these things, but now with all these computers and everything, I wouldn't know where to start." We will then drink beer.


Because I'm a man, when I catch a cold, I need someone to bring me soup and take care of me while I lie in bed and moan. You never get as sick as I do, so for you this isn't a problem.


Because I'm a man, when one of our appliances stops working, I will insist on taking it apart, despite evidence that this will just cost me twice as much once the repair person gets here and has to put it back together.


Because I'm a man, I must hold the television remote control in my hand while I watch TV. If the thing has been misplaced, I may miss a whole show looking for it (though one time I was able to survive by holding a calculator).

Because I'm a man, I don't think we're all that lost, and no, I don't think we should stop and ask someone. Why would you listen to a complete stranger? I mean, how the blazes could he know where we're going anyway?


Because I'm a man, there is no need to ask me what I'm thinking about. The answer is always either sex or sports. I have to make up something else when you ask, so don't.


Because I'm a man, you don't have to ask me if I liked the movie. Chances are, if you cried at the end of it, I didn't.


Because I'm a man, I think what you're wearing is fine. I thought what you were wearing five minutes ago was fine, too. Either pair of shoes is fine. With the belt or without it looks fine. Your hair is fine. You look fine. Can we just go now?

Because I'm a man, and this is, after all, the new millennium, I will share equally in the housework. You just do the laundry, the cooking, the gardening, the cleaning, the vacuuming, the shopping and the dishes, and I'll do the rest.

[Courtesy: unknown author]

पहिला पांढरा हत्ती घेतला तेव्हाची गोष्ट...



रॉकी पर्वतावर गाडी!

 ....नुकताच मी राहिलेला शेवटचा पांढरा हत्ती विकत घेतला, अर्थात चारचाकी! पांढरा हत्ती म्हणजे ज्याला इंग्रजीत व्हाईट गुड्स म्हणतात वा ज्याच्या खरेदीपेक्षा त्याची पोसण्याची किंमत जास्त असते अशी वस्तू. यावरून अमेरिकेत कार घेताना घडलेल्या गमती आठवल्या. ड्रायव्हिंग लायसन्स हातात आल्यावर मी एक गाडी भाड्याने घेतली. ओल्ड्समोबिल नावाच्या कंपनीची अलेरो नावाची हि गाडी होती. हि दोन्ही नावे मी पूर्वी कधीही ऐकली न्हवती आणि त्यानंतरहि कधी ऐकली नाहीत. आता तर हे गाडीचे मॉडेलच बंद झाले आहे. त्या गाडीवर सराव करता करता मी स्वतःची गाडी घेण्यासाठी शोधकार्य सुरु केले. थोरांचा सल्ला घ्यावा म्हणून काही सिनिअर कलीग्सना विचारले असता खालील उद्बोधक माहिती मिळाली:
१. शक्यतो जपानी कारच घेणे. दुसरा नंबर जर्मन / कोरिअन कार्सला आणि सर्वात शेवटी अमेरिकन.
२. अमेरिकन कार जास्तीत जास्त १ लाख मैल पर्यंत पळू शकतात. त्यांची रिसेल किंमत फार कमी असते. जपानी कार्स मात्र २ लाखापर्यंत जोरात पळतात.
३. कुठलीही जुनी कार घेताना १ लाखापेक्षा कमी रनिंग झालेली घेणे. शक्यतो लीझने दिलेली गाडी घेऊन नये, रेंटल कंपनीच्या गाड्या घेऊन नयेत.
४. ५/६ वर्षांपेक्षा जुनी कार नकोच.
५. कारफॅक्स.कॉम नावाची एक वेबसाईट आहे. त्याच्यावर कारचा आयडी (व्हीन) टाकला कि तिची सगळी हिस्टरी मिळते. ३०$$ भरून महिनाभाराचे एक अकौंट घे आणि एक एक कार बघून आलास कि त्यावर शोध.
६. कार्स.कॉम नावाच्या साईटवर रीसेल्च्या सर्व कार्स लिस्ट केलेल्या असतात. तिथे कोलोराडो मधल्या जपानी कार्सवर (बजेटमधल्या) सर्च मारणे.
७. अमेरिकन पोलीस फोर्डच्या गाड्या वापरतात, काही वर्षांनी त्या लिलावात विकल्या जातात. त्या ऑक्शनला जाऊन ये, तिथे कदाचित चांगले डील मिळेल. काही लोक म्हणाले त्या गाड्या अज्जिबात घेऊ नकोस – पोलीस कुठेही आणि कसेही ठोकतात म्हणे!
८. केली ब्लू बुक नावाच्या अजून एका जुन्या कारच्या किमती ठरवणाऱ्या कंपनीच्या साईट वर जाऊन आवडलेल्या कारचे सर्व डीटेल्स टाकून मार्केट प्राईस बघणे. इत्यादी इत्यादी....

सर्व उपदेश ऐकून त्याप्रमाणे मी कार बघायला सुरुवात केली. कारफॅक्सचे एक अकौंट पण घेऊन टाकले. आता मला एक महिन्याच्या आत कार घेणे भाग होते, नाहीतर पुन्हा ३०$ भरा. वरील सर्व अटी लक्षात ठेऊन मी होंडा आणि टोयोटा या दोनच कंपन्यांच्या कार्स बघायला सुरुवात केली, बजेट होते $४००० ते $५०००. बऱ्याच कार्स ऑनलाईन पाहिल्यावर लक्षात आले कि एकतर कार खूप जुन्या होत्या, हिस्टरी खराब होती कींवा इतर काही त्रुटी असत. माझे बजेटही आता वाढवावे लागले. काही लोक कारचा आयडी देत नसत त्यामुळे त्या कार प्रत्यक्ष जाऊन बघणे आवश्यक होते. एव्हाना माझे लोन पास झाले होते आणि न्यूजर्सीच्या आमच्या ऑफीसने माझ्या अकौंटमध्ये ३०००$$ ट्रान्स्फर केले. गाडीच्या कर्जाची रक्कम तेवढीच असे. तेवढ्यात आमच्या फायनान्स ऑफीसरने काहीतरी घोळ करून अजून ३०००$$ माझ्या अकौंटला पाठवले! फुकटात बिनव्याजी जास्ती कर्ज मिळाले. सुवर्णसंधी! पण ते जास्तीचे ३००० मला उलट टपाली चेकने पाठवावे लागले. कंपनीला दिलेला तो माझा पहिला आणि शेवटचा चेक असावा! त्यामुळे आहेत त्या पैशात मी गाड्या शोधू लागलो...

एकदा “व्हॅलरी रे” नावाच्या एका बाईची कार मला नेटवरील माहिती पाहून ठीक वाटली. हि बाई डेन्व्हर ला राहत असे. होंडाचे सिव्हिक नावाचे मॉडेल तिच्याकडे होते. मी तिची अपोईंटमेंट घेऊन एके दिवशी सकाळी ९ ला जितेंद्र बरोबर तिच्याकडे पोहोचलो. तिच्या नवर्याने आम्हाला गाडी दाखवली. आम्ही त्याच्याबरोबरच एक टेस्ट ड्राईव्ह घेऊन आलो. काही गोष्टी नाही आवडल्या तरी कार बरी होती. मी वेहिकल आयडी नंबर (व्हीन) घेतला आणि परतलो. दुपारी रेकॉर्ड चेक करून सगळे ठीक आहे हे बघितले आणि तिला फोन केला. कारची किंमत तिने ५००० ठेवली होती. मी ४५०० ला मागितली. ती विचार करते म्हणाली. मला वाटले होईल तयार! रात्री तिला पुन्हा फोन केला तेव्हा मला म्हणाली कि कार विकली गेली. एक जण ४६०० द्यायला तयार आहे. मी म्हणालो मी तुम्हाला अजून १०० वाढवून देतो ४७००! कारण भाड्याच्या गाडीचेच महिन्याला १००० भाडे होते त्यामुळे घाई करणे आवश्यक होते. पण म्हणाली नाही मी आता त्याला कबुल करून टाकले आहे. मी निश्वास सोडला. पुन्हा शोध सुरु.

काही दिवसांनी दुसरी एक गाडी सापडली. हि होती टोयोटाची करोला. याचाही व्हीन नंबर दिला न्हवता. गाडीची किंमत ३६०० लावली होती. तशी जुनी असली तरी स्पेसिफिकेशन्स पाहून इतर गाड्यांच्या तुलनेत किंमत कमी वाटली. यावेळी मी साहिल आणि शीतलला घेऊन गेलो. त्याच्याकडे पण करोलाच होती. डेन्व्हरच्या अरोरा नावाच्या एका उपनगरात हि गाडी होती. गोल्डन पासून सुमारे ५० किमी चा रस्ता! एका रविवारी दुपारी आम्ही तिकडे गेलो. तो पत्ता एका बंगल्याचा होता. एका काळ्या कुळकुळीत निग्रो बाईने स्वागत केले. तिची तीन मुलेही बरोबर होती. त्यांच्या गॅरेजमध्ये गाडी लावलेली होती. तिने गाडीची किल्ली दिली आणि बघून घ्या म्हणून सांगितले. आम्ही तिघेही टेस्ट ड्राईव्ह घ्यायला गेलो. साहिलला गाडी छान वाटली. काही गोष्टी विचारून त्याने घ्यायला हरकत नाही असे प्रमाणपत्र दिले. किंमतही ठीक वाटली म्हणून जास्ती निगोशिएट करायची गरज नाही असेही म्हणाला. आम्ही ड्राईव्ह करून परत आलो तो पर्यंत त्या बाईचा नवरापण परत आला होता. त्याने आमची ओळख करून घेतली. हा माणूस चेन्नई ला शिकायला होता, त्याने आम्हाला शुक्रिया वगैरे म्हणून काही हिंदी वाक्ये तोंडावर फेकली. आम्ही इम्प्रेस झालो. तो आम्हाला म्हणाला कि हि गाडी त्याची नाहीये एका मित्राची आहे. त्यानेच विकायला त्याच्या ग्यारेज मध्ये ठेवली आहे. त्यामुळे तो मित्राला विचारूनच किमतीविषयी काय ते सांगेल. आम्ही ठीके म्हणून परत आलो. रात्री मी कारफॅक्सचे अकौंट उघडून गाडीचा व्हीन नंबर टाकला आणि पाहतो तो काय – त्या गाडीचे २ मोठ्ठे अॅक्सिडेंट झाले होते. ४ वर्षांपूर्वी ती गाडी पूर्ण बरबाद झाली होती. त्यानंतर पुन्हा रिपेअर करूनहि एकदा अॅक्सिडेंट झाला होता. ती गाडी घेणे म्हणजे मुर्खपणा होता! मी साहिलशी बोलून बेत रद्द केला. अजून एक गाडी गेल्यामुळे वाईट वाटले. त्या “गोडबोल्या” काळ्या माणसाने आम्हांला चांगलेच बनवले होते. त्याला वाटले असेल हे कारफॅक्स बघणार नाहीत. तेव्हापासून कानाला खडा लावला.

यानंतर कार्स.कॉम वर एक जाहिरात वाचली. टोयोटा कॅम्री. किंमत ६०००. सर्व फिचर्स चांगले वाटले. व्हीन टाकून सगळी हिस्टरी चेक केली तीही ठीक होती. त्या कारचे ३ ओनर झाले होते, म्हणजे मी चौथा असणार होतो. तसच ती ८/९ वर्षे जुनी होती, एकूण प्रवास १,१९,००० मैल झाला होता. आणि एकदा ती कार लीझिंग कंपनीला विकली गेली होती. तरीही एकदा जाऊन पाहायचे ठरले. बोल्डर नावाच्या एका निसर्गरम्य गावात ती गाडी होती. मालकाला सवड नव्हती म्हणून त्याने दुसऱ्या एका मित्राच्या ऑफीस मध्ये गाडी ठेवली होती. मी आणि माझी एक कलिग संगीता ती कार बघायला गेलो. बोल्डर मधल्या रस्त्यामधून आम्ही हरवून गेलो. पत्ता बरोबर असूनही एक्झिट लवकर मिळत न्हवता आणि आम्ही एकाच मॉलभोवती गोल गोल फिरत होतो. शेवटी एकदाचा तो छोटासा एक्झिट मिळाला आणि आम्ही मॉलमध्ये पोहोचलो. आम्हाला उशीर झाला म्हणून तो माणूस निघूनच चालला होता, पण थांबला! आम्ही गाडी बघितली आणि त्यातून चक्कर मारून आलो. गाडी आवडली. तो म्हणाला तुम्ही मालकाशी डायरेक्ट बोलून घ्या. रॉबर्ट ग्रीन नावाच्या माणसाची हि गाडी होती. आमचे दोघांचे इनिशिअल्स एकाच होते आर.जी.! मी त्याला फोन केला आणि ५५०० ला गाडी मागितली पण तो तयार होईना. माझे घराचे लोन आहे म्हणाला, ते कमी करण्यासाठी तो गाडी विकत होता. शेवटी त्याने फक्त १००$ कमी केले आणि ५९००$$ ला तयार झाला. टोयोटा कॅम्रीचे हे १९९६ चे मॉडेल होते. स्पेशल यूएस एडिशनमध्ये काढलेले. गाडीला सनरूफ पण होते. गाडी उत्तम स्थितीत होती, पाहताच मोहात पडावी अशीच.

रॉबर्टचे ऑफिस गोल्डनच्या जवळच होते १० मैलांवर. तिथे त्याने मला बोलावले. एप्रिल २६, २००५. जोरात पाऊस पडत होता. मी माझी ओल्ड्स्मोबील घेऊन निघालो, त्याला कॅश हवी होती म्हणून बँकेत जाऊन कॅश काढली आणि त्याच्या ऑफीसला पोहोचलो. भर पावसात त्याने पैसे नीट मोजून घेतले. कार मला नीट दाखवली, काही गोष्टी सांगितल्या. त्यानंतर एका सेल्स-डीलवर आम्ही स्वाक्षऱ्या केल्या. कारचे टायटल डॉक्युमेंटहि त्याने मला देणे अपेक्षित होते. पण त्याचे लोन फिटल्याशिवाय ते तो मला देऊ शकणार न्हवता. मी रिस्क घ्यायचे ठरवलेच होते. हातातोंडाशी परिस्थिती आल्यावर माणूस आंधळा होऊन काही गोष्टींकडे काणाडोळा करतोच! त्या एका कागदावर मला नंबर प्लेट मिळेल असे तो म्हणाला. त्यानंतर माझ्याकडे दोन कार झाल्या. एक भाड्याची आणि एक माझी. मी त्याला माझ्याबरोबर त्याची कार घेऊन रेंटल कंपनीत यायची विनंती केली. त्याला पुन्हा ऑफीसला सोडायच्या अटीवर त्याने ती मान्य केली! मी भाड्याची कार देऊन सर्व सोपस्कार पूर्ण केले आणि मग नव्या मालकाने जुन्या मालकाला त्याच्या गाडीतून ऑफीसला सोडले. पाऊस अजूनही पडतच होता. भर पावसात मी माझी पहिली गाडी घेऊन ऑफिसमध्ये निघालो...

जेफरसन कौंटीच्या ऑफिसमध्ये जाऊन टेम्पररी रजिस्ट्रेशन करावे लागे. त्या सेल-डील च्या कागदावर तेवढेच शक्य होते. काही दिवसांनी कबुल केल्याप्रमाणे रॉबर्टने टायटल घरी आणून दिले. मी कौंटीच्या ऑफिसमध्ये गेलो आणि जुने टायटल देऊन माझ्या नावावर नवीन टायटल करून घेतले. तसेच गाडीसाठी नंबर प्लेटही करून घेतली. आता मी निश्चिंतपणे माझी गाडी चालवू शकत होतो...!


कार्स.कॉम वरील टोयोटा कॅम्रीची हीच ती जाहिरात.



स्वीड्स, स्वीस आणि स्वदेसी!

स्वीडन आणि स्वित्झर्लंड या देशांच्या प्रवासात काही छोटे छोटे किस्से असे घडले कि त्यामुळे आपल्या देशाची आणि इथल्या गोष्टींची आठवण यावी. ते किस्से विसरून जायच्या आत लिहून ठेवणे आवश्यक आहे!

#१: स्वीडन मधील आमचा पहिला दिवस. स्टेन्सबॉर्गमध्ये सकाळी ब्रेकफास्ट करीत असताना योर्गेन बरोब्बर पावणे आठला आम्हाला न्यायला आला. आमच्या बाजूच्याच टेबलवर तो आमचा ब्रेकफास्ट होण्याची वाट बघत बसला. एवढ्यात हॉटेलची मालकीण अॅन-सोफी तिथे आली आणि तिने योर्गेन ला कॉफी घेण्यास सांगितले. पण तोही ब्रेकफास्ट करून आलेला असल्याने त्याने नम्रपणे नकार दिला!

#२: शेवटचा दिवस, उद्या पहाटे ५ ला आम्ही निघणार म्हणून अॅन-सोफीशी चेकआउट बद्दल बोलणी करून ठेवली होती. एवढ्यात ती सत्तरीची म्हातारी संध्याकाळी दुसऱ्या दिवशीचे ब्रेकफास्टचे साहित्य घेऊन हजर झाली. उद्या सकाळी तुम्हाला खायला मिळणार नाही म्हणून हे चीज-ब्रेड, केळी, ज्यूस बरोबर घेऊन जा म्हणाली! हे आदरातिथ्य पाहून आम्ही हरखून गेलो. उरलेल्या तेलात भरपूर बटाटा भजी तळून आम्ही ती तिला खाली ऑफिस मध्ये नेऊन दिली. ती नवरयाबरोबर बसली होती. आम्ही तिला सांगितले कि हि इंडिअन भजी खा, बीअर बरोबर चांगली लागेल. ते ऐकून तिने तडक फ्रीझमधून बीअरच्या दोन बाटल्या काढल्या – एक नवरोबांना दिली आणि दोघांनी ह्याहू ह्याहू करत भजीवर ताव मारला!
#३: लिसाच्या घरी तिच्या घटस्फोटीत नवरयाबरोबर गप्पा मारत बसलो होतो. ते दोघेही आजच्या पिढीबद्दल बोलत होते. आपल्याकडच्या मोठ्ठ्या माणसांप्रमाणे म्हणाले कि आजची मुले हि वेगाच्या फार मागे लागलेली आहेत. त्यांना सर्व काही झटपट हवे असते. आम्हाला मात्र हा वेग आवडत नाही, झेपत नाही. आम्हाला ते जुन्या काळाचे स्लो सिनेमे आवडतात. होलीवूड सारखे ढीश्यांव ढीश्यांववाले नाही! एवढेच नव्हे तर आज मोबाईल्स मध्ये झालेली क्रांती पण आम्हाला खपत नाही. आज काय म्हणे एका मोबाईल मधून दुसऱ्या मोबाईलमध्ये तुम्ही टच स्क्रीनवर फोटो फेकू शकता! (you can just throw images to another mobile using touch screen!), हा अक्षरशः खुळेपणा आहे.

#४. अॅन-सोफी स्टॉकहोममध्ये नर्सिंगचे काम करत असे. एकदा तिच्या तिकडच्या मैत्रिणी आल्या होत्या. काहींचे नवरेहि आले असावे. दोन दिवस हॉटेलवर राहून ब्रेकफास्ट हादडून सर्वांनी मजा मारली. म्हाताऱ्या आमच्याकडे मोठ्ठ्या कौतुकाने पाहत होत्या.

#५. “ब्रिट बायस्टेड” आमची एक म्यानेजर. आम्हाला तिच्या बिस्के नावाच्या गावाला स्वतः तिकीट काढून घेऊन गेली. तिथे तिच्या अनुक्रमे ८५ आणि ९० वर्षांच्या आई-वडिलांच्या घरी आम्हाला “दाखवायला” घेऊन गेली. हे दोघे म्हातारे एकटेच राहतात आणि स्वतः बाजारहाट करतात, घरासमोरचा बर्फ काढतात. यांनी “इंडिअन” प्राणी पहिला नसावा. आम्हाला घर दाखवण्यात त्यांना फार उत्साह होता. हा उत्साह आम्ही सर्वच घरी बघितला. त्यांना इंग्लिश येत नसूनही आमचा ब्रिटच्या माध्यमातून थोडा संवाद झाला!

#६. ब्रीटचा नवरा – शेल. अजून एक उत्साही माणूस. याने आपली पूर्ण वंशावळ बनवली आहे. हि फ्यामिली ट्री त्याने एक सोफ्टवेअर घेऊन त्यात स्टोअर् केली आहे. गम्मत म्हणजे त्याला ११ व्या शतकातला त्याचा पूर्वज जो पहिल्यांदा त्या भागात (फिनलंडच्या बाजूने) आला त्याचे नावही माहिती आहे आणि त्या मुळापासूनच हि ट्री चालू होते. हि सर्व माहिती चर्च मध्ये नोंदविलेली असते, बाळाच्या जन्माच्या सर्व नोंदी तिथे असतात. त्यावरून आपले वंशज जवळ जवळ हजार वर्षे स्वीडनच्या त्या नॉर्थ भागात राहत आहेत असे तो म्हणाला. आम्हाला शंभर वर्षांच्या मागचे फारसे काही माहित नसते आणि ह्या लोकांनी किती रेकॉर्ड्स ठेवली आहेत!

#७. एकदा मी ऑफिसला गेलो असताना अॅन-सोफी तिच्या नवऱ्याला घेऊन रूम वर आली. तिचा नवरा हॉटेलची मेंटेनन्सची कामे करतो. ती अमिताला म्हणाली कि फायर अलार्म चेक करायचा आहे रूमजवळचा, तू दोन्ही कान झाकून घे. अमिताने व तिने स्वतः तसे करताच, तिच्या नवरर्याने काहीतरी थोडी खुडबुड केली, छोटा शिट्टी सारखा आवाज झाला असावा. अमिताला तो ऐकू आला नाही, तिने कान झाकलेले ठेवले. अॅन-सोफी म्हणाली झाले काम. अरेच्च्या? एवढ्याश्या बारीक शिट्टीसाठी कान झाकायला लावले!! या लोकांना शांततेची किती सवय आहे!

#८: एकंदरीत ब्रिटीश आणि अमेरिकन लोकांची टर उडवण्यात सर्वच स्वीडिश लोकांना मजा वाटते.

#९: स्टॉकहोम एयरपोर्टच्या बाहेर आम्ही गावात जाण्याऱ्या बसची वाट बघत उभे होतो. स्टॉप बरोबर आहे कि नाही हे एका स्वीडिश म्हातारीला विचारले, तेव्हा तिने आमची बरीच विचारपूस केली. कुठून आलात, कुठे चाललात वगैरे. ती साठीची असावी पण हातात टचस्क्रीन वाला फोन होता. त्यावरून तिच्या फेसबुक अकौंट ला लॉगिन करून तिने लगेच “आपण इंडिअन लोकांशी कसे बोललो याचा वृत्तांत टाकला”!!!

#१०. स्वित्झर्लंडमध्ये ७०% लोक जर्मन बोलतात, बाकीचे फ्रेंच व थोडे इटालीअन. इथे आम्हाला पत्ते आणि ट्रेनचे टायमिंग विचारायला फार त्रास झाला. एकतर त्यांना इंग्लिश येत नसे, किवा ते येत नाही असा आव आणत किवा समोरचा माणूस परग्रहावरून आला आहे असा चेहरा करून चालू लागत. एवढ्या मोठ्ठ्या टुरिस्टप्लेस मधेही हि बोंब! आमच्या पार्क-इन हॉटेलच्या एयरपोर्ट शटलचा एक चालक तर आम्हा काळ्या-पामरांना पूर्ण इग्नोअर करत असे!

(अपूर्ण...)

सायबाच्या देशातला चोवीस तासांचा थरार!

लंडनच्या बिगबेन मध्ये संध्याकाळचे पाऊणे सात वाजले होते. त्याच वेळी आमच्या व्हर्जिन अटलांटिक फ्लाईटचे पाय नुकतेच हीथ्रोच्या धावपट्टीला लागत होते. विमान आपल्या गेटकडे taxi करीत असताना पुढे काय वाढून ठेवले आहे याची मला पुसटशीही कल्पना न्हवती. मी आणि माझा सहप्रवासी गुहन विमानातून आपले समान घेऊन उतरलो आणि इमिग्रेशनच्या दिशेने चालायला लागलो. इमिग्रेशनचा फॉर्म विमानातच भरला होता. विविध वर्णाच्या, देशाच्या लोकांमधून वाट काढत आम्ही कौंटरच्या जवळ पोहोचलो. गुहनचा नंबर आधी लागला आणि इमिग्रेशन पूर्ण करून तो पलीकडे माझी वाट बघत बसला. आता तो लंडनमध्ये होता आणि मी.. ना लंडनमध्ये होतो ना भारतात! एवढ्यात माझा नंबर आला......

या सगळ्याची सुरुवात सुमारे महिन्यापूर्वी झाली. मी माझ्या कंपनीच्या इंग्लंडमधील एका क्लायंटसाठी काम करत होतो. तेथील एका नवीन प्रोजेक्टचे प्रपोजल तयार करण्यासाठी मी आमच्या युके आणि चेन्नई टीम बरोबर अनालिसिस करू लागलो. काही दिवसांनी सात-आठ रिव्ह्यूज झाल्यावर ते प्रपोजल आम्ही कस्टमरला पाठविले. त्यानंतर दहा-बारा दिवसांनी कस्टमरने आम्हाला तेच प्रपोजल मीटिंगमध्ये प्रेझेंट करायला सांगितले. प्रथम मला वाटले कि आमच्या इंग्लंडमधील लोकांपैकी कोणीतरी ते प्रेझेन्टेशन देईल. पण मग चेन्नैहून आमचा एक वरिष्ठ म्यानेजर त्यासाठी जाणार असे ठरले. तो जायच्या ४/५ दिवस आधी मात्र माझ्या म्यानेजरने कदाचित मलाही जावे लागेल याची कल्पना दिली. एक दिवस उलटसुलट चर्चा झाल्यावर मी जायचे नक्की झाले. आणि मी परदेशगमनासाठीचे सोपस्कार पूर्ण करायच्या मागे लागलो. बरेच मागे लागल्यानंतर आमच्या इमिग्रेशनवाल्यांनी जायच्या एक दिवस आधी माझे ऑफिशिअल लेटर दिले. तो म्यानेजर चेन्नैहून निघून रविवारी १७ ऑगस्टला सकाळी लंडनला पोहोचणार होता आणि मी संध्याकाळी. केवळ एकच दिवस तेथे राहून, २ तासांचे प्रेझेन्टेशन देऊन मी १८ तारखेला रात्रीच्या फ्लाईटने मुंबईला परतणार होतो! एका दिवसाच्या ट्रीपचे हे थ्रिल मी प्रथमच अनुभवणार होतो. योगायोगाने त्याच दिवशी माझ्या टीममधला गुहन पहिल्यांदा इंग्लंडला चार महिन्यांसाठी जाणार होता. आम्ही दोघे मुंबई एअरपोर्टवर भेटलो. माझे समान कमी असल्याने त्याची एक ब्याग मी "चेक-इन" केली. आणि दुपारी दीडच्या फ्लाईटने आम्ही मुंबईहून उड्डाण केले....

... हिथ्रोवर इमिग्रेशन डेस्कवर असलेल्या सोफिया नावाच्या बाईने माझा पासपोर्ट / व्हिसा आणि फॉर्म चेक केला. तिच्या असे लक्षात आले कि मी पूर्वी एकदा युके मध्ये येऊन गेलो आहे, माझ्याकडे अधिकृत "वर्क परमिट" होते - पण मी आत्ता एक दिवसासाठी म्हणजे "बिझनेस" साठी आलो आहे. तिने मला सांगितले कि तू एकदा येऊन गेला आहेस, म्हणजे हा व्हिसा वापरला आहेस तेव्हा तुला पुन्हा देशात एन्ट्री देता येणार नाही. त्यातून तू एक दिवसासाठी आला आहेस म्हणजे तुला कंपनी इकडे पगार पण देणार नाही - जे की नियमाच्या विरुद्ध आहे. वर्क परमिट असलेल्यांना या देशात पगार मिळतो (दिवसाचा भत्ता न्हवे!). एक आधार म्हणून मी तिला माझ्या कंपनीने दिलेले पत्र दाखवले, पण ते माझ्या (कम)नशिबाने चुकीचे निघाले. वर्क परमिटच्या ऐवजी मी बिझनेसवालेच लेटर घेऊन आलो होतो! घाईघाईत निघण्याचा परिणाम! त्यामुळे सोफियाला आयतेच कोलीत मिळाले. तिने मला समोरच बाकावर बसवले आणि तिच्या म्यानेजरकडे हे सर्व दाखवून पुन्हा खात्री करून घेतली. मी डेस्कच्या पलीकडे युके मध्ये प्रवेश केलेल्या गुहनकडे हताशपणे पाहत होतो. त्याला हे काय चाललेय काहीच काळात न्हवते.

सिनिअर ऑफिसरने तिचीच री ओढली आणि माझी शेवटची आशाही संपली. आता तिने माझ्याकडून १/२ फॉर्म्स भरून घेतले आणि मला सांगितले कि "आम्ही तुला लंडन मध्ये प्रवेश देऊ शकत नाही. तुला इथेच हीथ्रोवर डिटेंशन रूम मध्ये राहावे लागेल अथवा जागा मिळाल्यास आमचे सिक्युरिटी गार्डस तुला एका दुसऱ्या डिटेंशन एरियात नेतील - तिथे तुला एक दिवस राहता येईल. तुझ्या नशिबाने तुझे परतीचे तिकीट उद्याचेच आहे तेव्हा तुला पुन्हा एयरपोर्टवर आणून सोडतील. तुझा पासपोर्ट आमच्याकडे राहील आणि आम्ही तो तुला जातानाच परत देऊ. डिटेंशन एरियात खायला प्यायला मिळेल, झोपायला बेड असेल. बाकी बाहेर पडता येणार नाही. उद्या तुला येथून डिपोर्ट केले जाईल." एव्हाना गुहनला काहीतरी गंभीर चालले असल्याची कल्पना आलीच होती. तो तिच्याजवळ आला. मी सोफियाची परवानगी घेऊन त्याच्याशी हिंदीतून बोललो. घडला प्रकार म्यानेजरला लगेच फोन करून कळवण्यास सांगितले. तिथल्या लोकल म्यानेजमेंटकडून काही प्रयत्न करण्याची विनंती केली. सोफियाने त्याला आता "आपल्या रस्त्याने" जाण्यास सांगितले. एवढ्यात आमच्या लक्षात आले कि त्याची एक ब्याग तर मीच चेक-इन केली होती! ती बेल्ट वरून घेण्यासाठी मलाही जाणे आवश्यक होते. मी चाचरत हि गोष्ट सोफियाला सांगितली. दुसऱ्याची ब्याग चेक-इन करणे हा हवाई-सुरक्षेत अपराधच आहे. याबद्दल मला वेगळी बोलणी खावी लागली. पण त्याचे दु:ख करत बसायाच्याही पलीकडे मी गेलो होतो. बेल्टवरून ब्याग शोधून ती गुहनकडे दिली आणि माझी ब्याग घेऊन मी सोफियाच्या मागे चालायला लागलो. गुहनसाठी बाहेर जसपाल taxi वाला वाट बघत उभा होता.

आम्ही दोघे हिथ्रोवरच्या दुसऱ्या मजल्यावरील एका कक्षात गेलो. हा भाग तरी आपल्याला कधी बघायला मिळणार?! तेथे एका छोट्या खोलीत तिने मला माझी ब्याग ठेवायला सांगितली. आणि पुढील एका खोलीत आम्ही गेलो. मला येथे माझे संपूर्ण "फिंगर प्रिंट्स" द्यावे लागणार होते. ५ मिनिटानंतर एक पंजाबी माणूस माझे ठसे घ्यायला आला. हा जन्मापासून इथे राहिलेला होता, त्यामुळे उच्चार सायबासारखे होते. त्याला आपण "जसमीत" म्हणू. हा जसमीत काही वेळा भारतात येऊन गेलेला होता. त्याला माझ्याबद्दल सहानुभूती वाटली. तुला उगाचच पकडले आहे असे तो म्हणाला. शिवाय सोडूनही देतील काळजी करू नकोस असे चार धीराचे शब्द त्याने ऐकवले. जसमितने माझ्याशी बऱ्याच गप्पा मारल्या. माझ्या दोन्ही हातांची दहाही बोटे वेगवेगळ्या पद्धतीने एका मशीन वर फिरवून त्याने सर्व ठसे घेतले. अगदी गुन्हेगाराचे घेतात तसे. स्क्रीनवर बघून समाधान नाही झाले तर पुन्हा माझी बोटे तो पिरगाळत होता. मी मुकाट्याने ते सर्व करून घेत होतो. जसमितने राज ठाकरेच्या आंदोलनाबद्दल बरेच ऐकले होते. आणि त्यावर तो बरीच टीका करीत होता, शिव्या घालत होता. मी त्याच्या होला-हो मिळवत होतो फक्त. एवढ्यात सोफिया पुन्हा आली.

यानंतर ती मला डिटेंशन रूममध्ये घेऊन गेली. येथे एक काळा निग्रो माणूस एका टेबल वर बसला होता. मला काचेतून पलीकडे - पकडलेले लोक दिसत होते. त्याच्याकडे रजिस्टर होते त्यात तो सर्व "डीटेनी" लोकांची नावे लिहून घेत होता. तिथे आलेल्या एका आशियायी माणसावर तो वस्सकन ओरडला. मी जरा घाबरलो. बेकायदेशीर इमिग्रंट्सना अशीच वागणूक देतात कि काय? पण माझ्याशी जरा बरा बोलला. त्याच्या रजिस्टरमध्ये एन्ट्री झाल्यावर सोफियाने मला चहा/कॉफी काही हवे आहे का विचारले. त्याही परिस्थितीत मी तिला चहा हवा आहे म्हणून सांगितले. तिथल्या व्हेंडिंग मशीन मधून पांचट काळा चहा आणि वर दुध पावडर घालून तिने मला दिला. कोरडा पडलेला घसा ओला करायला याचा फार उपयोग झाला. ती मला एका डिस्कशन रूम मध्ये घेऊन गेली. पलीकडेच अजून एक ऑफिसर दुसऱ्या एका बांगलादेशी मुलीची चौकशी करीत होता. त्यांची बरीच वादावादी चालू होती. आता सोफियाने माझे "interrogation" चालू केले. तिने पुन्हा एक प्रश्नावली असलेला फॉर्म आणला. त्यावर पुन्हा तेच प्रश्न मला विचारले आणि खोदून खोदून उत्तरे काढून घेतली. मी शक्य तेवढी माफक आणि खरी माहिती दिली. कारण आमच्या म्यानेजरचा फोन आल्याचे तिने सांगितले होते त्यामुळे त्याच्या आणि माझ्या बोलण्यात काही विसंगती आढळली असती तर माझी कम्बक्ती आली असती! सुमारे अर्धातास चौकशी केल्यावर तिला काहीतरी फरक सापडलाच! त्यावर बोट ठेऊन तिने माझी डिटेंशन रूम मधेच रवानगी होणार असल्याचे सांगितले. हे करताना तिने वर असेही सांगितले कि "तुला या देशात सोडल्यावर आमच्या देशाला काहीही धोका नाही याची मला खात्री आहे, पण मी तसे करू शकत नाही".

आता तिने मला काही खायला हवे आहे का म्हणून विचारले. मी लगेच हो म्हणून टाकले - शक्यतो व्हेजच काहीतरी. तेथील एका फ्रीझमधील थंडगार चीज सांडविच मला दिले गेले. अत्यंत गारठलेले ते सांडविच घेऊन मी तिच्या मागे चालू लागलो. डिटेंशन रूम चा दरवाजा उघडला गेला. त्याला एक मोठ्ठी काच होती - आकाशवाणीच्या रेकॉर्डिंग रूम मध्ये असते तशी. आतील माणसांचा बाहेरच्या खोलीशी एवढाच काय तो दृश्य संबंध! जाताना त्या निग्रो माणसाला सांगून तिने मला आत सोडले. माझी ब्याग मात्र बाहेरच ठेवली होती. त्यातील काही सामान घेण्याची परवानगी घेऊन मी काही डॉक्युमेंट्स घेऊन आलो. सोफियाने मला काही लागल्यास काचेतून इशारा करण्यास सांगितले. तसेच वेगळ्या एरियात जागा मिळाल्यास तिकडे एस्कॉर्टस घेऊन जातील असे सांगितले. एवढे करून ती निघून गेली. माझ्या मागे खोलीचा दरवाजा बंद झाला तेव्हा रात्रीचे साडे नऊ वाजत आले होते!

त्या खोलीत ७/८ सोफे टाकले होते. स्त्री-पुरुषांसाठी वेगळी बाथरूम होती. एका टेबलवर खूपशी पुस्तके होती (बरीचशी न वाचण्यासारखी). काही हिंदी पुस्तकेही होती. एका कोपऱ्यात टीव्ही लावला होता. बाजूला एक फोनचे खोके होते. मी गेलो तेव्हा त्या खोलीत सुमारे ८/९ लोक होते. त्यातील एका निग्रो बाईने सोफ्यावर ताणून दिली होती. पलीकडे अजून एक काळा माणूस झोपायचा प्रयत्न करीत होता. चेहऱ्यावरून बांगलादेशी वाटणारे काही लोक नुसतेच बसून होते. एक साउथ युरोपिअन माणूस टीव्ही बघत बसला होता. हा मोठ्ठा गमत्या होता, त्याला विशेष काहीच वाटत न्हवते. आपण सगळे व्हिएतनाम युद्धातले कैदी आहोत असेही काहीसे तो म्हणाला. मीहि एका सोफ्यावर जागा अडवली. माझ्या पलीकडे एक युरोपिअन मुलगी १६/१७ वर्षांची बिचारी रडत बसली होती. त्या सुंदर ललनेला धीर द्यावा कि न द्यावा या विचारात मी पडलो होतो. ती एकटीच लंडनला आली होती आणि काहीतरी व्हिसा इशू झाला असावा. माझ्याबरोबर चौकशी झालेली ती बांगला मुलगी पण तिथे आली होती. थोडे सेटल झाल्यावर मी फोन फिरवला आणि माझ्या काही कलीग्जना फोन करून काय घडलेय याची कल्पना दिली. काळजी नको म्हणून घरी फोन केला नाही, एवीतेवी एक दिवसांनी पुण्याला परत जायचे होतेच.

आता त्या फोनवर बरेचसे फोन कॅ|ल्स येऊ लागले. मी जवळच असल्याने अटेंडटचे काम करीत होतो. इंग्लंडमधील नातेवाईक आपापल्या लोकांना फोन करून विचारपूस करीत होते. त्या बांगलादेशी मुलीचे इतके फोन आले कि मीच कंटाळलो. शेवटी तिला कोणीतरी सोडवून घेऊनही गेले. मी सोफ्यावर बसलो होतो, साडे दहा वाजले होते. मी सांडविच काढले आणि कसेबसे पोटात ढकलले, ते गारठलेले सांडविच खाणे केवळ अशक्य होते. तिथले एक पुस्तक घेऊन वाचत वाचत बेडवर आडवे होऊन झोपायाचाही प्रयत्न केला. पण दोन्ही जमले नाही. एव्हाना माझ्या समोर अजून एक दांडगा तरुण येऊन बसला होता. पस्तिशीत असावा. मला म्हणाला पाकिस्तानचा आहेस का? मी म्हंटले नाही बाबा, भारतातला आहे. हा माणूस स्टुडन्ट होता. पाकिस्तानातून सुट्टीवरून परत येताना त्याच्या स्टुडन्ट व्हिसाचा काहीतरी घोळ झाला होता. बहुधा तो आउटडेटेड झाला असावा. हा तसाच पुन्हा घुसत होता. अशा लोकांच्या कहाण्या ऐकता ऐकता ११:३० होऊन गेले. मीही आता थोडा निगरगट्ट झालो होतो! तिथे असलेली काही ब्ल्यान्केट्स इतर लोकांनी पळवून नेली होती, त्यामुळे झोप येण्यासाठी उपायच न्हवता. त्या खोलीचे दार अधूनमधून उघडत होते आणि नवीन माणसे आत येत होती, काहीना पुन्हा चौकशीसाठी बाहेर बोलावत होते. बारा वाजत आले तेव्हा मला दुसऱ्या डिटेंशन एरियात जागा मिळण्याची शक्यताही मावळली होती. बहुधा त्या दिवशी बऱ्याच लोकांना पकडले असावे. आजची रात्र आणि उद्याचा आख्खा दिवस या खोलीत काढण्याची मानसिक तयारी मी करू लागलो. तेसुद्धा माझ्या पाकिस्तानी, बांगलादेशी, नायजेरियन, युरोपिअन इत्यादी मित्रांसोबत आणि केवळ सांडविच खाऊन! अडकल्याचे काही नाही पण एवढ्या दूर येऊन प्रेझेन्टेशन न देताच जावे लागेल याचे जास्त वाईट वाटत होते. एक दिवसाची फुकट लंडन ट्रीप!

....सव्वा बारा झाले असतील - माझा डोळा अजून लागत होता एवढ्यात सोफिया परत आली. म्हणजे अजूनही ती ड्युटीवर होती तर! ती मला बाहेर घेऊन गेली आणि म्हणाली कि आमच्या कंपनीच्या इमिग्रेशन ऑफिसरचा फोन आला होता. तिने सर्व गोष्टी समजावल्यानंतर हिच्या म्यानेजरने मला युके मध्ये सोडायची परवानगी दिली होती. मी कुठल्या गावात जाणार, कुठल्या हॉटेलात राहणार याची सर्व माहिती घेऊन तिने मला काही फॉर्म्स दिले. पासपोर्ट तर माझा काढून घेतलाच होता, त्यामुळे कोणी काही विचारल्यास हे फॉर्म दाखव असे सांगितले. दुसऱ्या दिवशी रात्री १० ला माझी फ्लाईट होती त्यामुळे तिने ७ वाजताच येऊन एयरलाईनच्या माणसांना भेटायला सांगितले. तेच चेक-इन करून तुला पासपोर्ट मिळण्यासाठी आमच्या ऑफिसर पर्यंत घेऊन येतील असे म्हणाली. माझा व्हिसा मात्र रद्द होणार होता. त्यानंतर तीने मला हिथ्रोच्या बाहेर आणून सोडून दिले! माझ्या नशिबाने तिथे एक taxi थांबलेली होती, गोरा taxi वाला आत बसला होता. त्याला मी स्टेन्सला चालण्याची विनंती केली आणि गाडीत बसलो. १५/२० मिनिटांच्या प्रवासानंतर स्टेन्स दिसू लागले. हॉटेलच्या पत्त्यावरून अंदाज लावत रस्ता शोधू लागलो आणि शेवटी हॉटेल वर येऊन पोहोचलो. ५० पौंडाचे बिल देऊन हॉटेल मध्ये प्रवेश केला तर रिसेप्शनवर कुणीच दिसेना. काही मिनिटांनंतर एक रीसेप्शनीस्ट आला. त्याने सर्व फॉर्मालीटीज पूर्ण करून मला रूम मध्ये आणून सोडले.

थेम्स नदीच्या काठावर असलेल्या या हॉटेलचे नावही "थेम्स लॉज" होते. माझी खोली पण छान आरामदायक होती, त्यात एक छोटा फ्रीज होता. त्यात फळे आणि ज्यूस, ड्रिंक्स इत्यादी ठेवले होते. मी एक ज्युसची बाटली पिऊन झोपायची तयारी केली. सकाळी ७ चा गजर लावून झोपेची आराधना करायला लागलो. रात्रीचा १:३० वाजून गेला होता. झोप काही केल्या येत नव्हती. काही वेळाने झोप लागली, पहाटे ५ ला एकदम जाग आली. भारतात ९ वाजले असतील म्हणून घरी फोन केला आणि काय काय घडले ते सांगितले. आता काळजीचे कारण न्हवते! पुन्हा झोपलो आणि सातला उठलो. माझ्या म्यानेजरला लगेच फोन केला, तो दुसऱ्या हॉटेलवर उतरला होता. त्याला मी आलोय कि नाही हेच माहित न्हवते ना! त्याने मला ९ वाजता त्याच्या हॉटेलवर येण्यास सांगितले. मी भराभरा आवरून खाली ब्रेकफास्टला गेलो. ती फारच रम्य सकाळ होती, रेस्टोरंटमध्ये म्हातारी ब्रिटीश जोडपी न्याहारी करीत होती. एका बाजूला पूर्ण काचेचे आवरण होते आणि बाहेर संथ वाहणाऱ्या थेम्सचे पात्र दिसत होते आणि त्यातून जाणाऱ्या बोटी. काट्या-चमच्यांचे, प्लेटचे टण टण आवाज येत होते. पण हे सर्व एन्जॉय करायलाही मला सवड नव्हती. भराभर ब्रेकफास्ट उरकून मी रूममध्ये गेलो. जामानिमा केला आणि म्यानेजरच्या हॉटेलकडे निघालो. बाहेर भुरूभुरू पाऊस पडत होता. थोडासा भिजतच मी त्या "Anne Boleyn" नावाच्या हॉटेल मध्ये पोहोचलो. जवळ जवळ ३ तास तयारी केल्यावर आम्ही सगळे १२ वाजता विंडसरच्या ऑफिसला जायला निघालो. १ वाजता प्रेझेन्टेशन चालू होणार होते. आमच्याबरोबर २ सिनिअर म्यानेजर्स, १ डायरेक्टर आणि १ म्यानेजर एवढे लोक होते. दोन तास ती मीटिंग चालली आणि उत्तम पार पडली. आम्ही सर्व जवळच्याच एका पब मध्ये खायला गेलो. साडेचार वाजले होते आणि मला सात वाजता एअरपोर्टवर पोहोचायचे होते! एका म्यानेजरला विनंती करून मला हॉटेल वर सोडायला सांगितले. पुन्हा खोलीत येऊन मी सामान आवरले. गेल्या चोवीस तासातले फक्त ७ तास मी त्या खोलीत काढले होते! लगेच फोन करून जसपालला बोलावले. चेक-आउट करून पावसात त्याची वाट बघत उभा राहिलो. पावणे सातला जसपाल अवतरला आणि सव्वासातला त्याने मला हीथ्रोच्या टर्मिनलवर सोडले....

माझ्याकडे पासपोर्ट नव्हता, फक्त एक इ-तिकिटाचा प्रिंट. आदल्या दिवशी सोफियाने दिलेले काही पेपर्स होते. ते सर्व घेऊन मी व्हर्जिन अटलांटिकच्या डेस्कवर गेलो. विदाउट पासपोर्ट मला वेड्यातच काढतील असे वाटत होते! पण त्यांनी सर्व समजून घेऊन एका दणकट सिक्युरिटी गार्डला बोलावले. त्याच्याकडे मला सोपवून माझी पूर्ण चौकशी केली, ते फॉर्म्स इत्यादी बघून घेतले. तो मला म्हणाला "काही काळजी करू नकोस तुला पुन्हा युके मध्ये येता येईल!" असे म्हणून त्याने एअरलाईनवाल्यांना "गो अहेड" दिला. माझा बोर्डिंग पास बनवून ती एअरलाईनची बाई माझ्याबरोबर वरती आली. यावेळी सिक्युरिटीला मला रांगेत थांबायला लागले नाही. तिने मला BRT मधून नेले! ती बरोबर असल्याने कोणीही अडवले नाही. पुढे आल्यावर तिने मला थांबायला सांगितले आणि ती इमिग्रेशन ऑफिसर कडे जाऊन माझा पासपोर्ट घेऊन आली. त्यावरचा व्हिसा आता कॅन्सल झाला होता. मी एक "डीपोर्टी" होतो तरीही तिने माझी बरीच विचारपूस केली. मला शुभयात्रा देऊन ती गर्दीतून दिसेनाशी झाली. आता मी स्वतंत्र होतो! ड्युटीफ्री मधून काही खरेदी करून बोर्डिंगला गेलो. पुन्हा एकदा लंडनला टाटा करून मी आकाशात उडालो.

१९ ऑगस्ट, सकाळचे साडे अकरा. कधी नव्हे ते यावेळी मुंबईत उतरल्यावर मला हायसे वाटत होते. मी पुन्हा इमिग्रेशनच्या रांगेत उभा होतो. माझा नंबर आला, कौंटरवर जाऊन माझा पासपोर्ट दिला. डेस्कवरील ऑफिसरच्या मागे अजून एक माणूस उभा होता. माझा पासपोर्ट बघून डेस्कवरचा माणूस त्याला म्हणाला "साहेब, रोहित गोडबोले आलेले आहेत..". मी एक डीपोर्टी होतो. व्हर्जिन अटलांटिकने हे आधीच मुंबई इमिग्रेशनला रिपोर्ट केले होते! मी मुकाट्याने त्या साहेबाच्या मागे चालू लागलो. इमिग्रेशन ऑफिस मध्ये मला नेले गेले. आपल्या पोलीस स्टेशन मधल्याप्रमाणे इथे माझा बराच वेळ घेतला गेला, १ तास नुसतेच बसवून ठेवले होते. यावेळी इतर डीपोर्ट झालेल्या लोकांच्या कहाण्या मी ऐकत होतो. कुणी मुलगा सौदीला जाऊन अटकेत पडला! नंतर तिकडून कसाबसा सुटून डीपोर्ट केला गेला. एक जण दुबईला जाऊन तसाच उलट विमानाने परत आला होता त्यामुळे त्याच्या पासपोर्टवर दुबई इमिग्रेशनचा शिक्काच नव्हता! हे कसे काय शक्य झाले माहित नाही. अशा अनेक कहाण्या. एअरलाईन आणि इमिग्रेशन ऑफिसर्स मध्ये असलेले भांडण कळले. एखाद्या डीपोर्टीची माहिती एअरलाईनने न दिल्यास त्यांच्या कर्मचाऱ्यांना चांगलेच धारेवर धरले जाते. नशिबाने माझी माहिती आधीच असल्याने मी जरा लवकर सुटलो. एका कर्मचाऱ्याने मला घेऊन जाऊन माझी ब्याग बेल्ट वरून काढून दिली. दोन पानी मोठ्ठा रिपोर्ट लिहिल्यावर आणि सर्व वैयक्तिक चौकशी केल्यावर मला सोडून देण्यात आले. बाहेर येऊन दुपारी दोन वाजता केके ट्राव्हल्सच्या गाडीत बसलो तोपर्यंत मी त्या एक दिवसात बरेच धडे घेतले होते! पुण्याला घरी पोहोचून शांतपणे विचार करत बसलो तेव्हा त्या काळरात्रीच्या आठवणी जाता जात नव्हत्या....

२१ सप्टेंबर... या घटनेला एक महिना होऊन गेला होता. आमच्या युके मधील म्यानेजरची इमेल आली. "ज्याच्यासाठी केला होता अट्टाहास!" तो प्रोजेक्ट क्लायंटने आम्हाला बहाल केला होता. त्या एका दु:स्वप्नाचे सार्थक झाल्याचे मला समाधान वाटले!!